М.ГАНЦЭЦЭГ

 

Үзэсгэлэнт байгаль, амтат бяслаг, шоколад, чанартай цаг, найдвартай банк гэвэл Швейцарь улсыг төвөггүй төсөөлөх биз. Энэ бүхнээрээ дэл­хийд алдартай Швейцарь улстай парламентын хэсэг сэтгүүлч танилцаад ирлээ. Бидний аяллыг Цвейцарь улсыг гадаадад сурталчлах агентлаг, Монголын пар­ламентын сэтгүүлчдийн холбоо хамтран зохион байгуулсан юм. Аяллын зорилго нь тус улсыг Монголд сурталчлах, төрийн тогтолцоо, шууд ардчилалтай нь танилцах, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа, тэдний хараат бус байдлаас суралцаж, туршлага солилцох байв. Швейцарь улс дэлхийд ганцхан байдаг улс төрийн сонирхолтой бөгөөд онцгой, ойлгомж­гүй тогтолцоотой орон юм. Товчхон тодорхойлбол, аливаа шийдвэр гаргах эрх мэдэл төр засагт, сайд дарга нарт биш жирийн иргэдийн гарт  байдгаараа онцлог юм байна. Гэхдээ энэ удаагийн тэмдэг­лэлээр Швейцарийн тухай ерөнхий  мэдээлэл, сонин содон зүйлээс танил­цууллаа. Швейцарийн шууд ардчилал болоод төрийн тогтолцоо, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүү­дийн талаар үргэлжлүүлэн нийтлэх болно.

Бидний эхний очсон хот Цюрих байв. Тус хотод буухад Швейцарь улсыг гадаадад сурталчлах агент­лагийн хөтөч хатаг­тай Рут Айзанхут биднийг угтаж авлаа. Тэрээр долоо хоногийн аяллын туршид бидний хөтчөөр ажиллах юм байна.

Цюрихийн “Адлер” зочид буудлын дэргэд багтай, янз бүрийн гоё ганган хувцастай хүмүүс дуулж, хөгжимдөх аж. Энэ нь улаан өндөгний баярыг угтсан карнавал гэнэ. Швей­царь­чууд нэлээд баяр ёслол тэмдэглэж, бүжиж нааддаг ард түмэн гэсэн. Түүний нэг нь улаан өндөгний баяр буюу мацаг сар. Баяр эхлэхээс 14 хоногийн өмнө мацаг барьж идэж уухаа багас­гадаг аж. Баяр эхлэхээс өмнөх хэдэн өдөр хүмүүс бүжиглэж, дуулж наадаж цэнгэн цагийг зугаатай өнгөрөөдөг байна. Улаан өндөгний баярыг угтсан карнавалын сүүлчийн өдөр бид Цюрих хотод буусан нь энэ байв. Швейцарийн өвлийн улирал биднийг угтлаа. Өдөртөө -5 хэм хүйтэн байв. Жихүүн салхитай, зөөлөн цас хаялсан, нар хэр барагтаа гардаггүй юм билээ.

Швейцарь улс газар нутгийн хэмжээгээрээ Монголооос 40 дахин бага. 41.3 км.кв нутагт  дэвс­гэртэй, 7.4 сая хүн амтай. Нийт газар нутгийн 62 орчим хувь нь Альпийн нурууны ай савд багтана. Цюрих хотын төвөөс өм­нөд зүгт Альпийн нуруу цэнхэртэн харагдана.

Швейцарийн нийслэл хот нь Берн. Нэг хот нь нөгөөхтэй залгаа оршдог, жижигхэн газар нутагт шигүү суурьшсан ард түмэн ажээ. Манайхаар бол Улаанбаатар хотыг Швейцарийн холбооны улс гэвэл дүүрэг бүр нь тус улсын нэг хот гэж жишиж болно. Нэг хотоос гараад нөгөө хот руу орно. Зам харилцаа дэд бүтэц сайн бүрдсэн учир хот хооронд зорчиход цаг хугацаа алдахгүй. Хот хооронд аялхад эзгүй хоосон газар хэр барагтаа таарсангүй. Тус улсын нэг хот болох Давост олон улсын эдийн засгийн форум болдог, олон улсын төр засгийн тэргүүнүүд чуулдаг гэдгийг манайхан анддаггүй. Мөн Женев хотод олон улсын байгуул­лагууд байрладаг.

Швейцарчууд боловсрол маш өндөр. Нэг хүн 3-4 хэлээр ярьдаг. Үндсэн хуульдаа дөрвөн хэлтэй байхаар заасны гурав нь албан ёсных. Энэ нь герман, франц, итали, рэто-роман хэл юм. Францтай хил залгаа нут­гийнхныг франц хэлтэн гэдэг. Хойд нутгийнхан нь германаар ярина. Итали­тай хил залгаа өмнөд нутгийнхан итали хэлт­нүүд юм. Мөн зарим  нутгийнхан рето-роман хэлээр ярьдаг. Ийм хэлтэй ард түмэн ганцхан Швейцарьт амьдардаг аж.

Дийлэнх нь германаар ярьдаг. Харин олон улсын байгууллагад ажилладаг хүмүүс англиар ярина. Сургуулийн хичээл, пар­ламентын хэлэлцүүлэг нь өөр, өөр хэлээр явагдана. Оюутнууд англи, герман, франц хэлээр хичээлээ судалдаг гэнэ. Парламен­тын хуралдааны хэлэл­цүүлэг гурван хэлээр синхрон орчуулгатай явдаг байна. Харин рэто-роман хэл албан ёсных биш учир парламентад хэрэглэдэг­гүй гэнэ. Швйецарь улс 26 кантонтой. Кантон буюу манайхаар аймаг бүр албан ёсны хэлээ өөрсдөө сонгоно. Тухайлбал, Берн хот ямар хэлтэй вэ гэдгийг тус хотынхон өөрсдөө шийддэг аж. Гэхдээ нэг хүн дээр дурдсан бүх хэлээр чөлөөтэй ярьж ойлголцдог байна. Бидний аяллын үеэр буюу хоёр­дугаар сарын 20-нд рэто-роман хэлийг үндэсний хэл болгосны 75 дахь өдөр тохиожээ. Дэлхийн хаана ч байдаггүй тус хэлтнүүд энэ өдөр баяраа тэмдэг­лэсэн байна.

Хэдий өөр хэлтэй, шашинтай олон үн­дэст­нүүд амьдардаг ч амь­жиргааны төв­шин тэгш үйлчилнэ. Тус улсын мөнгөний нэгж нь швейцарь франк. Ханш нэлээд өндөртэй, нэг франк 1530 төгрөгтэй тэнцэнэ. Эд бараа нь  нэлээд үнэтэй. Баячууд нь казинодно. Томоохон зо­чид буудал бүрт ка­зи­ногийн газар  байр­ладаг юм билээ.

Швейцарийн кантон бүр хуучны өнгө аястай юм. 3-5 давхар барилгууд голдуу байна. 500-700 жилийн өмнөх барил­гуудын он дарааллыг хананд нь тэмдэглэсэн харагдана. Швейцарь­чуудын 65 хувь нь тү­рээсийн байранд амь­дар­даг. 37 хувь нь ган­цаараа амьдардаг гэнэ. Энэ нь хөгшчүүд олонтой бөгөөд залуус нь орой гэрлэ­дэгтэй бас холбоотой. Мөн амьдралын өртөг өндөр учир иргэд түрээсийн байр сонгодог байна. Тэд машин их унахгүй. Голдуу нийтийн тээврээр үйлч­лүүлнэ. Автобус аль ч хот, тосгон, жижигхэн суурин газарт хүргэх боломжтой гэнэ. Мөн хотод машины зогсоол төдийлөн бай­даггүй учир хувийн машиныг чухалчилдаггүй байна. Хүмүүс өөрөө газар аваад байшин барьж дэд бүтцээ шийднэ гэвэл бараг нэг сая франк болдог гэнэ. Харин үл хөдлөх хөрөн­гийн татварын орчин таа­тай. Өөр улсад олсон орлогоос татвар авдаггүй учир гадаадынхан тэнд байшин худалдаж авдаг, мөн барьдаг аж. Тиймээс эзэнгүй, цоожтой байшин олон байдаг гэсэн.

Тус улсын хамгийн том банк нь 2.2 миллиард швейцарь франкийн эр­гэлтийн хөрөнгөтэй “UBS” банк юм байна. Тус банкны салбар явсан газар бүрт таарч байлаа. Хөтчөөс асуувал маш олон сал­бартай, дотооддоо 2700 гаруй, гадаадад 100 гаруй салбар ажиллуулдаг бай­на. Швейцарийн насанд хүрэгчдийн хоёр хүн тутмын нэгд нь  хадга­ламжаар үйлчилдэг аж.  Найдвартай, үйлчлүүлэгчдийнхээ хувийн мэдээллийг чанд нууцалдаг учир Швей­царийн банкаар гадаадын олон хүн үйлчлүүлдэг байна. Дэлхийд ч нэр хүндтэй.  “UBS” банкны нийт хадгаламж эзэм­шигч­дийнх нь 40 орчим хувь нь гадаадынх гэсэн.

Швейцарийн холбооны улс 26 кантон буюу муж улсаас бүрдэнэ. Манайхаар бол аймаг юм. Кантон нь дотроо олон коммунтай. Энэ нь манай сум, багтай адил засаг захиргааны нэгж юм. Католик шашинтай швей­царьчууд ялан дийлэхийн билэгдэл улаан өнгийг эрхэмлэдэг. Гудамж тал­байгаар явахад улаан өн­гийн эд зүйлс, төрийн далбаа нь хаа сайгүй намирна.

Бидний эхлээд очсон Цюрих хотод хамгийн эрт­ний баар, ресторанууд байдаг. Энд 700 жилийн өмнөх барилгууд ч олон бий. Хуучны барилгуудын өнгө төрхийг өөрчлөлгүй байлгадаг гэнэ. Цюрих хотод В.И.Лениний нэг жил хөлсөлж амьдарсан байшинд очив. Тэрээр Цюрихын социалист на­мын гишүүн байсан бөгөөд улс төрийн карьерт нэр хүнд олж чадаагүй буцсан түүхтэй аж. Мөн тэрээр тэнд хоёр ном бичсэн бө­гөөд Цвейцарийн бан­кинд хадгаламжийн данс­тай ч гэх мэдээлэл байдаг тухай Цюрих хоттой танилцах аяллын хөтөч хатагтай Моника ярив. В.И.Лени­ний амьдарч байсан байр ч нэлээд хуучных аж.

Тус хотын дундуур Цюрих гол урсана. Өмнөд зүгт Альпийн нуруу хараг­дана. Цюрих голын баруун хэсэгт залуучууд голдуу амьдардаг учир соёл, боловсролын бай­гууллага олон бий. Зүүн талд нь эдийн засгийн салбар, банк голдуу байр­ладаг бөгөөд үнэтэй эд бараа нь байдаг. Голдуу элитүүд энэ хэсэгт амь­дардаг гэсэн үг.

Тус улс 10 их дээд сур­гууль, хоёр том техникийн их сургуультай бөгөөд нэг нь Цюрих хотод байдаг. Цюрихийн их сургуулийн төгсөгчдөөс нийт 21 хүн Нобелийн шагнал авч бай­жээ. Хими, физикийн шинжлэх ухааны салбар­таа алдар­тай сургууль юм байна. Швейцарьт хувийн сур­гууль гэж байдаггүй юм билээ.

Бидний дараагийн аял­сан хот Швейцарийн нийслэл Берн хот байлаа. Тус хот мөн л эртний хэв маягтай юм. Тус улс бү­хэл­дээ ой мод, уул толгод, гол нуурын дунд оршдог бололтой юм. Берн хотод А.Эйнштейний амьдарч байсан байшинд очиж үзлээ. Байр нь дөрвөн давхар бөгөөд хоёрдугаар давхрын цонхон дээр А.Эйнштейний зургийг байр­луулжээ.

Үргэлжлэл бий