П.АМГАЛАНБАЯР
“Зууны мэдээ” сонин “Нийтийн эрх ашгийн төлөөх бүтээл”-ээрээ Улаанбаатар хотоос 346 километр, Архангай аймгийн төв Цэцэрлэг хотоос 122 километрт орших Монгол орны төв хэсэгт байрладаг цэнгэг уст Өгий нуураа хамгаалах асуудлыг хөндсөн цуврал нийтлэлийг хүргэж байгаа билээ. Энэ удаа Орхон Чулуут голын сав газрын захиргааны нуурын эко систем судалгаа шинжилгээ хариуцсан мэргэжилтэн Ч.Эрдэнэтуяатай ярилцсанаа хүргэе. Тэрээр 2008 оноос хойш Өгий нуурын эко системийн өөрчлөлт, доройтол, сэргэлтийг жилийн дөрвөн улирлын турш харж, ажиллаж иржээ.
-Монгол орны Рамсарын конвенцид бүртгэгдсэн 11 газрын нэг нь Өгий нуур. Ямар шалгуураар тус конвенцид бүртгэгдсэн бэ?
-Өгий нуур нь 1998 оны зургаадугаар сарын 7-ны өдөр Рамсарын конвенцын хавсралт жагсаалтад албан ёсоор бүртгэгдсэн. Ингэхдээ Өгий нуурын ус, намгархаг газар нь газарзүйн байршлын хувьд байгалийн ховор, дахин давтагдашгүй хэв шинжийг агуулсан, зарим амьтан, ургамлын зүйлүүдийн популяцын хэмжээнд нөлөөлөхүйц ач холбогдол бүхий газрын бүсэд байрладаг гэсэн хоёр шалгуурыг хангасан.
Орхон голын сав газартаа хамгийн цэнгэг устай нуур бөгөөд Улаанбаатар хоттой ойрхон байрладаг, монгол орны төв цэг дэх цэнгэг уст нуур юм. Мөн олон зүйлийн загас, нүүдлийн шувуудтай, аялагчдын зорин ирдэг онцгой нэг газар.
-Өнгөрсөн хугацаанд Өгий нуурын бохирдол, ширгэлт, усны түвшин багасаж буйтай холбоотой ямар ажлууд хийсэн бэ?
-2003 онд Архангай аймгийн Цаг уур, шинжилгээний газрын харьяа ус судлалын харуулыг албан ёсоор ажиллуулж эхэлсэн. Үүнээс хойш тасралтгүй жил бүр нуурын усны гүний түвшнийг хэмжиж байна. Ус судлалын харуулын түвшний мэдээгээр Өгий нуурын хувьд 2008 оноос хойш нуурын усны түвшин жил жилээр багассаар 2011 онд хамгийн доод түвшинд хэмжигдсэн. Нуурын усны түвшин багасах үед усны чанар ч муудсан.
Өгий нуурт зөвхөн Хөгшин Орхон гол ирж цутган нуурыг тэжээдэг. Бас хурын усаар тэжээгддэг байсан. Нуур руу цутгаж, буцаад хоолойн гол болж гараад Эх Орхон сэлгэдэг байсан Хөгшин Орхон голын ус тасарч эхэлсэн.
Усны түвшин багасах үед Хөгшин Орхон Өгий нуур руу цутгадаг байсан ч эргээд сэлгэж чаддаггүй байсан. 2015 он хүртэл Өгий нуурын усны урсцын гаралтын голууд болон хажууд нь байрладаг жижиг нуурууд хүртэл хатаж эхэлсэн.
Ингэснээр Өгий нуур маань усаа гадагшаа цутгаж чадахгүйгээс үүдэн нуурын усны чанарт өөрчлөлт орж 2015 оноос бохирдлын хөх ногоон замаг хөвж эхэлсэн. Цэнгэг уст нуур маань хүрэн хөх ногоон өнгөтэй шалбааг шиг болоод ирэхээр хэний ч сэтгэл өвдөнө дөө. Харин 2012 оноос нуурын усны түвшин эргээд бага багаар нэмэгдэж эхэлсэн ч бохирдол нь багасаагүй.
-Та 2008 оноос хойш Өгий нуурын эко системийн өөрчлөлт, доройтол, сэргэлтийг жилийн дөрвөн улирлын турш харж, ажиллаж байгаагийн хувьд бохирдол, ширгэлтэд нөлөөлж буй гол хүчин зүйлийг юу гэж харж байна вэ?
-Тухайн үед би хүмүүст тайлбар өгөхдөө нэгдүгээрт, уур амьсгалын өөрчлөлт, дэлхийн дулаарал яалт ч үгүй бидэнд мэдрэгдээд эхэлж байна гэдгийг хэлдэг байсан. Маш их дулаанаас үүдэн жижиг голуудад хаталт, ширгэлт явагдаж байна. Нуурын усны чанарт нөлөөлж байна гэдгийг тайлбарлаж байсан.
Хоёрдугаарт, хүний нөлөө нуурын усны бохирдол, ширгэлтэд нөлөөлж байна. Нуурын эрэг хөвөөгөөр явган хүн болон машинаар шууд тулж очиж байгаа нь нуурын усыг бохирдуулахад нөлөөлж байгаа гэдгийг мөн хэлдэг.
Түүнчлэн нуурын эргээс таван км-ийн радиус дотор 65-70 малтай айл өрх байдаг. Малын тоо нь бог, бод нийлсэн 30 гаран мянган толгой. Зун бороо багатай хаталттай үед Хөгшин Орхоны урд, хойд талд малтай айлууд буучихдаг. Өвөл цас орохгүй хуурай үед нуураа цооноглож малаа усална. Мал нуурын мөсөн дээр баана, шээнэ. Энэ нь эргээд мөс гэсэхээр органик бодис болоод нуур руу ордог. Энэ бүхэн нуурын усны бохирдолд нөлөөлдөг.
Судалгаа шинжилгээний үүднээс органик бодисоос үүдэлтэй бохирдол явагдаад байна гэдгийг хэлэхээр тэд маань ойлгодоггүй. Тэгэхээр уур амьсгалын өөрчлөлт, хүний буруутай үйл ажиллагаа зэрэгцэн оршиж тухайн эко системийг доройтуулж, бохирдуулж байгаа нь судалгаагаар харагдаж байгаа.
-Энэ хугацаанд томоохон судалгааны ажлууд хэр хийсэн бэ?
-2005-2006 онд хийсэн судалгаанаас хойш нарийн судалгаа хийлгүй явсаар 2015 оноос нуурын усны чанарт өөрчлөлт гарснаас эхлээд судалгаанууд хийж эхэлсэн. Үүний хүрээнд Тайвань-Монголын хамтарсан ШУТИС, МУИС, Тайванийн үндэсний их сургуулийн төслийн баг, ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн судлаачид хамтран Өгий нуур, Тэрхийн цагаан нуур, Хөвсгөл нуурт усны чанарын судалгаа хийж 2021 онд дууссан.
2022 онд зөвхөн Өгий нуурын судалгаанд суурилсан “Тектоник их хагарлаар ундаалсан Өгий далай” гэсэн ном гаргасан. Мөн энэ судалгаанаас гадна нуурын загас, усны биологи, гүний судалгааг 2017-2021 оны хооронд Биологийн хүрээлэнгийн загас судлалын сектороос хийсэн. Энэ судалгаагаар нуурын ус хамгийн гүндээ 20 метр байна гэдгийг тогтоож өгсөн. Одоо Өгий нуур усны түвшин хангалттай дүүрсэн байгаа.
-Тайвань-Монголын хамтарсан судалгаагаар нуурын бохирдол ямар түвшинд гарсан бэ?
-Маш олон бактери илэрсэн. Өнгөрсөн хугацаанд хийсэн судалгаагаар нуурын гүн ус цэвэр гэсэн дүгнэлт гарч байгаагүй. 2024 онд хүмүүс нуурын усанд орсноор биеэр нь улаан юм туурсан нь бактеритай холбоотой.
Ид бохирдлын үе нь жилийн бүрийн долоодугаар сар буюу наадмын өмнө байдаг. Дотоодын аялагчдын оргил үе. Жилдээ 30-40 мянган аялагчид ирдэг.
-Дотоодын аялагчдын хувьд анхаарах зүйл юу байдаг вэ?
-Эх орондоо эрх чөлөөтэй аялж зугаалах нь эрхтэй ч гэсэн үүргээ бас ухамсарлах хэрэгтэй. Идэж, уусан зүйлийнхээ хог хаягдлыг авч яваад төвлөрсөн цэг дээр хаяж сурах ухамсартай болоосой гэж хүсдэг. Зарим хүмүүс нь нуур, голын усан дотор ороод үс, биеэ саван, шампуниар угаадаг тохиолдол байна.
Ариун цэврийн байгууламжийн дутагдал бол байгаа. Төвлөрсөн гурван цэг дээр болон эко гэр баазын ойролцоо ариун цэврийн байгууламж байгаа.Үүнийг түшиглээд буугаарай гэж аялагчдадаа уриалдаг. Жилд зөвхөн нуураас л гэхэд 250-300 тн хог хаягдал гардаг. Мөн өвөл загасчлахаар хүмүүс их ирнэ. Хогоо хаяж болохгүй шүү гэдгийг бас хэлдэг. Гэтэл зарим нь зарим нь саванд шээгээд нуурын мөсөн дээр орхиод явчихдаг. Тамхи татаад мөсөн дээр тамхины ишээ хаячихдаг.
-Ахуйн зориулалтаар загас барихад ямар дүрэм, журам байдаг вэ?
-2005-2006 оны судалгаагаар Өгий нуур 14 зүйл зүйлийн загастай гэж бүртгэгдсэн. Харин одоо 7-8 зүйлийн загас бүртгэгдсэн байгаа. Нуурын загас ихэнх нь агнуурын ач холбогдолтой. Ахуй зориулалтаар загас барих боломжтой гэсэн загасны дүгнэлт байгаа.Загасчид ахуйн зориулалтаар загас барих эрхийн бичгээ заавал авах ёстой. Эрхийн бичиг авахгүйгээр загас барьсан тохиолдолд хуулийн хариуцлага хүлээнэ.Илүү хялбар болгох үүднээс e.zagas.mn гэсэн цахим хаягтай болсон. Амьтны тухай хуулиар 1-3 хоногийн хугацаатай 10 ширхэг загас барих боломжтой.
-Монгол орны спорт загасчлал хөгжсөн газрын нэг бол яах аргагүй Өгий нуур шүү дээ?
-2017 оноос хойш загасны судалгаа хийж, 2022 онд Засаг даргын тамгын газраас Өгий нуурын загасны нөөцийг тогтоолгосон. Мөн агнуурын менежментийн төлөвлөгөөг хийлгээд зөв зохистой загасчлалыг бий болгосон. Энэ нь спорт загасчлалд хөгжилд нөлөөлсөн гэж хардаг.
Өгий нуурт жил бүр спорт загасчлалын улсын аваргын тэмцээнүүд болдог. 2024 онд анх удаа мөсний загасчлалын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг амжилттай зохион байгуулсан.
-Нүүдлийн шувуудын амьдрах орчин бүрдсэн байгалийн ховор, хэв шинжийг агуулсан газар бол Өгий нуур. Гэвч нуурын бохирдол, ширгэлт зэрэг нь нүүдлийн шувууны амьдрах орчинд хэр нөлөөлсөн бэ?
-Монгол оронд 510 орчим зүйл нүүдлийн шувуу бүртгэгдсэнээс Өгий нуурт 300 гаруй нь бүртгэгдсэн. Нэг хэсэг Өгий нуурыг маань шувуу сонирхогчид, судлаачид тоодоггүй байсан. Яагаад гэвэл, шувууд амьдрах орчингүй болчихсон, баруун талын намгархаг газарт хаталт явагдчихсан, олон зүйлийн шувуу байхгүй. Гадныхан хүртэл олон шувуу нь хайчихсан юм бэ гэдэг байсан. Одоо бол намгархаг газар маань сэргэсэн болохоор сүүлийн таван жилийн ажиглалт,тандалт судалгаагаар ховор төрлийн нүүдлийн шувууд ирж, төрөл зүйл нь өсөж байна.
Мөн манай Орхон Чулуут голын сав газрын захиргаа олон улсын Зэрлэг ан амьтан хамгаалах судлах шувуу судалгааны төвтэй санамж бичиг байгуулсан. Үүний хүрээнд Мэдээлэл сургалтын төвөө түшиглээд шувуу судлалын сууринтай болсон. Ингэснээр 2022 оноос нүүдлийн болон эргийн шувуудын тандалт судалгааг хийж байна.
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
2025 ОНЫ НАЙМДУГААР САРЫН 29. БААСАН ГАРАГ. № 160 (7657)
Уншигч Танд “Зууны мэдээ” сонины нийтлэлтэй холбоотой санал, шүүмжлэл, хүсэлт байвал info@zuuniimedee.mn хаягаар илгээгээрэй.
