М.ГАН

 Улсын төсөв хэврэг байна. Төсөв зохиодог хүмүүс ч мэдрэмжгүй хандлаа. 2008-2012 оны төсөв орлогоосоо зарлага нь давсан, алдагдал ихтэй үрэлгэн гэсэн шүүмжлэлд өртөв. Зөвхөн энэ жилийн төсөв гэхэд эрх баригчдын амлалтыг даахгүй хямар­лаа. Дэлхийн банкнаас Монголын эдийн засаг эрсдэлтэй учирч болзош­гүйг урьчилан  анхааруул­саар байтал манай сайдууд “Сонгуулийн жилийн тө­сөв онцлогтой байх ёстой” хэмээж байв.  Амалсан мөнгөө өгч сонгуульд яла­хын төлөө улайрч, байхгүй мөнгийг бий болгож, энд тэндээс зээлж, сонгуулиар баруун солгойгүй цац­саны эцэст  улсын данс улайсан. Дэвэрч хөөрсөн сэтгэлээр баталсан төс­вөөрөө амлалтаа ч гүй­цээх­гүйгээр эрх баригчид суудлаасаа буув. Засгийн эрхийг залгамжилж буй эрхмүүд өнгөрсөн сард төсвийг тодотгож төрийн албан хаагчид цалин­тай­гаа золгосон. Нэг саяын үлдэгдэл хэсгийг авч ча­даагүй ахмадууд, хөгж­лийн бэрхшээлтэй иргэдэд мөнгийг нь нөхөж олгоно гэж тодотголд тусгасан ч эх үүсвэр нь байхгүй, мөнгө цуглуулах боломж­гүйд хүрснийг шинэ Зас­гийн газраас мэдээлж буй. Халаасанд байгаа хэдээ­сээ давсан амлалт өгөх нь улсын төсөвт хор уршиг­тайг 2008 оны хямрал энэ жил дахин нотолж байна.

 БОЛЗОШГҮЙ ХЯМРАЛД БЭЛДСЭН ТӨСӨВ

Монголын эдийн засаг эрсдэлд учрав. Манай ул­сын уул уурхайн бүтээг­дэхүүний гол зах зээл бо­лох Хятадын эдийн зас­гийн өсөлт 2008-2009 оны санхүүгийн хямралаас хойшхи хамгийн бага хэм­жээндээ хүрчээ. Тус ул­сын эдийн засгийн өсөлт эрс муудсан нь манайд эрсдэл дагуулж, төсвийн орлогод нөлөөлж байна. Тухайлбал, тус улсын эдийн засаг хямран томоо­хон бүтээн байгуулалтууд нь танагдаж, төмөрлөгийн үйлдвэрийн гол түлш болох коксжих нүүрсний хэрэг­лээ буурчээ. Энэ оны эх­ний хагаст Хятадын дотоо­дын гангийн эрэлт буур­сантай холбоотой манай улсын хувьд нүүрсний зах зээлийн нөхцөл байдал муудаж баяжуулсан болон коксжих нүүрсний экс­пор­тын үнэ 23-29 хувиар буурсан юм. Ирэх онд ч энэ байдал хэвээр байх хандлагатай байгаа аж. Энэ бүгдийг тооцон,  бол­зошгүй хямралд бэлдэж Засгийн газар ирэх оны төсвийн төслөө боловс­руул­жээ. Манай улс ирэх онд 7,088.3 тэрбум төгрөг олохоор тооцлоо. Орлогоо бүрдүүлэхдээ дан ганц уул уурхайд найдлага тавих­гүйгээр зардлаа аль болох танах арга хэмжээ авах юм. Нийт 7,449.4 тэрбум төгрөг зарлагадахаар бол­жээ. “Болзошгүй хямра­лыг тооцон, урсгал зард­лыг тэлэхгүй байна” гэж ирэх оны төсөвт тодор­хойл­жээ. Орлогоосоо зард­лаа хасаж үзвэл ирэх оны төсөв 360.9 тэрбум төг­рөгийн алдагдалтай гара­хаар байна. Гэхдээ УИХ-аар хэлэлцэх явцад тэв­чиж болох зардлуудыг та­наж чадвал алдагдал буурч чамбай болж магадгүй.

АХМАДУУДЫН 340 МЯНГЫГ ӨГЧ ЧАДАХ УУ?

Үнэндээ энэ жилийн төсөв эрх баригчдын ам­лалтыг гүйцэхгүй байгааг өгч чадаагүй мөнгөн дүн­гээс харж болно. Хөдөл­мөр, халамжийн үйлчил­гээний газарт нэг сая төг­рөгийг бэлнээр авах хү­сэлт гаргасан ахмад нас­тай, хөгжлийн бэрхшээл­тэй нийт 306  мянга 925 иргэн байгаа аж. Өнгөр­сөн дөрөв, тавдугаар сард тус бүр 330 мянган төгрөг олгоход 202.6 тэрбум төг­рөг зарцуулсан байна. Сон­гуулийн өмнөхөн  зөв­хөн Архангай, Дундговь, Дархан-Уул аймгийн ах­ма­дууд, хөгжлийн бэрх­шээлтэй иргэдэд нийт  9.3 тэрбум төгрөг олгожээ. Нэг сая төгрөгийн үлдэж буй хэсгийг буюу нийт 122.3 тэрбум төгрөгийг энэ онд багтаан бүрэн олго­хоор энэ оны төсвийн то­дотголд тусгажээ. Гэвч ийм хэмжээний мөнгө Хү­ний хөгжил санд одоо­гоор алга.

Өвөө, эмээ нар үр хүү­хэд, ач зээгээсээ 340 мянгаа өдөр бүр сураглана. Эрх баригчдаас нэхэхээр хариу хэлэх хүн олдохгүй байгаа юм. Хүний хөгжил сангаас иргэн бүрт бэлэн мөнгөөр хишиг, хувь хавт­гайруулан олгож байсан өмнөх туршлага нь эдийн засагт үнийн өсөлтийн дарамт нэмж, инфляц хөө­рөгдсөн тул өөрчлөх шаард­лагатайг ирэх оны төсвийн төсөлд онцолсон байна. Тус санд багагүй хэмжээний өглөг үүсчээ. Хүний хөгжил санд авч ашигласан урьдчилгаа төл­бөрийг ойрын 2-3 жилд төвлөрөх татварын орло­гоос суутган тооцох замаар барагдуулах гэнэ. Товч­хондоо иргэдэд бэлэн мөн­гө олгодог Хүний хөгжил сангийн мөнгө дундхан байгаа аж. Тэгэхээр аль болох сангаас мөнгө гар­гахгүй хуримтлуулах, өг­лөгийг нь барагдуулах чиглэлийг ирэх онд барих юм. Хүний хөгжил санд 2013 онд нийт 621.3 тэрбум төгрөгийн орлого олж 284.2 тэрбумыг зарцуулж, 95.3 тэрбум төгрөгийн урьд­чилгаа төлбөрийн өг­лөг, 192.1 тэрбум төгрөгийн Засгийн газрын дотоод зээлийн өглөгийн бараг­дуу­лахаар тооцжээ. Оюу­толгой төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд өөрч­лөлт оруулж чадвал Хүний хөгжил санд 154 тэрбум төгрөг орж ирэх боломжтой аж.

ХҮҮХДИЙН МӨНГӨНД 240 ТЭРБУМЫГ ТӨСӨВЛӨВ

Нэг сая төгрөг амал­сан Ардын намынханд амлалтаа хэрэгжүүлэх бо­ломж олдоогүй бол хам­гийн олон суудал авсан Ардчилсан намынхан хүүх­дийн мөнгийг сэр­гээв. Энэ сараас эхлэн хүүхэд бүрт 20 мянган төгрөгийг сар бүр олгохоор болсон юм. Сонгуулиар бэлэн мөнгө амлах хо­риотой байсан учир Ардчилсан намынхан сонгуулийн маргааш нь хүүхдийн мөнгө амлав. Тэд олон болсноороо тү­рэмгийлж хүүхдийн мөн­гийг даруй хэрэгжүүлж эхэллээ. Энэ мөнгийг Хү­ний хөгжил сангаас олгох юм. Ардчилсан намынхан бэлэн мөнгөөр хишиг, хувь хүртээхдээ нийтэд нь хавтгайруулахгүйгээр цар хүрээг хумьж зөвхөн 0-18 насныханд зориулсан 20 мянган төгрөг санаачил­сан. Ирэх онд нийт нэг сая орчим хүүхэд мөнгө авна гэж тооцжээ. Энэ арга хэмжээнд 240 тэрбум төг­рөг зарцуулахаар тооцсон байна. Ингэхдээ ирэх онд 78 мянган хүүхэд төрж 0-18 насныхан нэг саяд хүр­нэ гэж урьдчилан бодож үзсэн байна. Хүүхэд бү­рийн мөнгийг эцэг, эх нь авдаггүй учир заримынх нь үлддэг гэсэн өмнөх жишээ бий. Тэгэхээр амьд­ралын боломжтой хүүх­дийн мөнгө авах шаард­лагагүй нэг хэс­гийнх нь мөнгө тухайн сангийн дансанд хуримт­лагдана. Үүнийг зөвхөн хүүхдэд зориулсан хөтөл­бөр, арга хэмжээнд зар­цуулдаг байхаар хууль­чил­сан.  Ингэж бүх хүнд хавтгайруулан мөнгө ол­гохгүй гэвэл Хүний хөг­жил сангийн зардал өмнөх жилээс бараг гурав дахин буурахаар байгаа аж. Хү­ний хөгжил сангаас  2013 онд бэлэн мөнгө хэл­бэ­рээр 272 тэрбум төгрөг зарцуулахаар тусгаснаас 240 тэрбум нь хүүхдүүдэд очно. Эндээс 32 тэрбумын зөрүү гарч байгаа биз. Зөрүү мөнгийг юунд зарцуулахыг дараагийн хэсэгт тодруулъя.

21 МЯНГЫГ НӨХӨН ОЛГОНО

2010 оноос хүн бүрт  бэлэн мөнгө олгож эхэл­сэн. Нэг хэсэг хүмүүсийн өнөө, маргаашийн хоолыг залгуулсан 21 мянган төг­рөг өргөн хэрэглээний барааны үнэ өсгөсөн “хэ­рэгтэн” болсныг эдийн засагчид хэлдэг. Мөнгө амласан эрх баригч хүчин ч энэ байдлыг хүлээн зөв­шөөрсөөр ирсэн. 2010 онд 50+70 мянга, 2011 онд 252 мянга, 2012 онд 128 мян­ган төгрөг олгосон. Сар бүрийн 21 мянгаа иргэ­дийн олонхи нь авчээ. Мөнгөө авч амжаагүй ир­гэд нэлээд бий. Төрийн хайр, ивээлээс хоцорлоо гэж сандарч яваа хүмүүс тайван байгаарай, 21 мян­ган төгрөгийг ирэх онд нөхөж олгохоор болжээ. Хуваарилагдсан ч авч ча­даагүй хүмүүсийн хувь, хишиг нийлээд 32 тэрбум төгрөг болж байгаа аж. Дээр дурдсан Хүний хөг­жил сангаас ирэх онд бэл­нээр олгох мөнгөний зөрүү энэ юм. Энэ тухай тодор­хой хуульчлах учир энд, тэндэхийн арилжааны банк­наас мөнгөө хайж ажил удаад хэрэггүй нь. УИХ-ын дарга З.Энхболд ч намрын чуулганы нээл­тэд хэлсэн үгэндээ 21 мянган төгрөгийг нөхөж олгохоор төлөвлөж буйгаа нотолсон билээ. Бүр тод­руулбал, “2010-2012 онд хүндэтгэн үзэх шалтгаа­наар хишиг, хувиа аваагүй иргэдийн хишиг, хувийг нөхөж олгоход 32 тэрбум төгрөг” гэж төсвийн тө­сөлд бичсэн байна. Ямар боловч амалсан мөнгөө өгнө гэсэн нь сайн хэрэг ч төсөвт мөнгө олддог л бай­гаа даа. Дээр дурдсан нүүрс­ний экспорт буурч, хямрал үргэлжилж уул уурхайгаас мөнгө олж чадахгүй бол дарга нарын амалалтыг төсөв даахгүй байж мэднэ.

ЦАЛИН, ТЭТГЭВЭР НЭМЭХГҮЙ

2008 он шиг дор бүрээ бүсээ чангалах хэрэгтэй болох нь. Ганцхан Мон­голд ч биш, дэлхийн ний­тэд эдийн засаг хямарч байгаа. Хямрал ирэх онд үргэлжилнэ гэдгийг Дэл­хийн банкнаас анхааруул­саар байна.

Энэ байдлыг харгалзан шинэ Засгийн газар цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийн хэмжээг тогт­вортой байлгана гэж ирэх оны төсөвт тодорхой бич­жээ. Өмнөх онд цалин, тэтгэврийг тодорхой ху­виар нэмсэн нь үнийн өсөлт, төсвийн алдагдалд нөлөөлснийг 2013 оны төс­вийн төсөлд онцолжээ. Товчхондоо ирэх жил ца­лин, тэтгэвэр нэмэхгүй учир олсон хэдийгээ цааш нь хийж хямгатай ханда­хыг сануулсан дохио бо­лов уу. Хямралтаы жилүү­дэд бусад орны туршлага болон өмнөх алдаанаасаа суралцан мөнгөө үрэх биш аль болох хуримтлуулах бодлого Засгийн газарт байна.

Үнэ хөөрөгдөж, инцляц өсөхөд нөлөөлсөн өөр нэг хүчин зүйл нь оюутнуудын тэтгэлэг. Оюутнуудад сар бүр 70200 төгрөг олгохоор хуульчил­сан. Энэ жилээс улирал бүр өгч байхаар шийдсэн тухай Төрийн сангаас мэ­дээлжээ. Нэг оюутан улиралд 200 гаруй мянган төгрөгтэй болно. Нэг хэсэг нь мөнгөтэй болох сургаар үнэ хөөрөгдөхөөр цаана нь бүлэг хүмүүс анаж суудаг нь зах зээлд ёсчлоогүй хууль. Нөгөө талаас цалин тэтгэвэр нэмэхгүй, оюут­нуудыг тэтгэлгийг сар бүр олгох боломжгүй нь мөн­гөний хомсдолтой хол­боотой. Өгнө, олгоно гэсэн үгийн цаана их учир бий. Мөнгөтэй болчихоод цээ­жээ дэлдвэл бас яая гэх вэ. Орж ирээгүй мөнгийг ол­го­но гэж урьдчилан тооц­вол осолтой гэдгийг өмнөх жишээ нотолж  байна. Ирэх онд их мөнгөтэй, ачаалал даадаг төсөв ба­тална гэж эрхэм түшээдэд найдъя. Хаанаас хэдэн төгрөг олж, түүнийгээ юунд хэрхэн зарцуулж, хэнд хэдэн төгрөг өгөх эсэхээ УИХ-ын эрхэм гишүүд сар гаруй хуга­цаанд хэлэлцээд ирэх ар­ванхоёрдугаар сарын 1-нээс өмнө батлах юм

Өгнө, олгоно гэсэн үгийн цаана их учир бий. Мөнгөтэй болчихоод цээжээ дэлдвэл бас яая гэх вэ. Орж ирээгүй мөнгийг олгоно гэж урьдчилан тооцвол осолтой гэдгийг өмнөх жишээ нотолж  байна. Ирэх онд их мөнгөтэй, ачаалал даадаг төсөв батална гэж эрхэм түшээдэд найдъя.