М.ГАНЦЭЦЭГ
Монголчууд арилжааны банкуудын хаалга сахидаг байсан цаг саяхан. 21 мянган төгрөгийн төлөө үүрээр босч банкны үүдэнд дугаарладаг байв. Улстөрчид увайгүй амлалтаа биелүүлсэн болж байгаа нь тэр байсан юм. Тэд амалсан учир иргэд мөнгө авах дархан эрхтэй байлаа. Гэвч өнөөдөр 21 мянга ч алга, Хүний хөгжил сангийн данс ч хоосорчээ. Ямар ч үр дүнд хүрсэнгүй. Зарим эцэг, эх хүүхдийнхээ 21 мянгыг аваад архиддаг бол нөгөө хэсэг нь замын нэг талын банкнаас мөнгөө авчихаад нөгөө талд нь нөөцийн маханд дугаарладаг байв. Улстөрчид ард түмнийхээ ядуу, зүдүүг ашиглаж 21 мянган төгрөг өгсний хүчинд улс орон хөгжсөнгүй, өрх гэрийн амьдрал ч дээшлээгүй билээ. Хүний хөгжил сангийн мөнгө олон монгол айлд хоногийн хоол залгуулдаг байснаас биш хүн хөгжүүлээгүй. Анхнаасаа ч ийм зорилготой байгаагүй юм. Олон айл 21 мянгын тухай ярьж, хөдөөнийхөн хотоос очсон хүн бүрээс энэ мөнгийг асууж сурагладаг байв. Улстөрчдийн уулзалт бүрээр 21 мянгын тухай асуулт, хариулт өрнөсөөр дөрвөн жилийг үдсэн. Эцэст нь юу ч өөрчлөгдөөгүй. Харин монголчуудын бэлэнчлэх сэтгэлгээг л хөгжүүлсэн юм.
Манай сонин Засгийн газрын тусгай сангууд ямар үйл ажиллагаа явуулдаг, хэдэн төгрөгийн орлоготой, түүнийгээ хэрхэн зарцуулдаг талаар цувралаар нийтэлж байгаа. Энэ удаад монголчууд бүгдээрээ мэддэг Хүний хөгжил санг онцлов. Гэхдээ хий хоосон амлалтаар ард түмнийг үүр цүүрээр банкны үүд сахиулж байсан улстөрчдийн ажлыг дэмжсэн юм биш. Харин сангийн талаарх одоогийн бодит мэдээллийг хүргэхийг зорив.
БАШИР АРГААР БАЙГУУЛСАН САН
Хүний хөгжил сангийн тухай хуулийг 2009 оны арваннэгдүгээр сарын 18-нд УИХ баталж, монголчуудыг хөгжүүлэх сайхан нэртэй сан байгуулав. Зорилго нь маш тодорхой. 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн үер МАН-ын амалсан 1.5 сая, Ардчилсан намынхны амалсан нэг сая төгрөгийг иргэдэд олгох байв. Тухайн үед манай улс дэлхийд тоогдож, уул уурхайн томоохон ордуудыг гадаадынхан ихэд сонирхож, ордуудыг ашиглаж мөнгө босгох сайхан боломж бий болсон байлаа. Ашигт малтмал, уул уурхайн салбарын орлогоос хуримтлал үүсгэж, түүнээсээ иргэддээ тэгш хүртээх гэсэн зорилготойгоор Хүний хөгжил санг байгууллаа. Харамсалтай нь эрх баригч болон сөрөг хүчний хамтран бий болгосон сан гуравхан жилийн настай байж. Тодруулбал, 2009 онд байгуулсан сан өнөөдөр жинхэнэ утгаараа ажиллахгүй байгаа. Одоогийн эрх баригч намын сонгуулийн амлалт болох хүүхэд бүрт 20 мянган төгрөг олгож байгаагаас цааш сангийн ажил ахиагүй, харин ч алдагдалтай, ажил нь доголдолтой байна. Хүний хөгжил сангийн хөрөнгө гэж одоогоор юу ч байхгүй. Мөнгө олдог байсан Оюутолгой, Тавантолгойн ажил доголдсон, хөрөнгө оруулагчид зугатаасан, гэрээ байгуулсан гадаадынхан луу унжсан, манай улстөрчид молиго үмхсэн гэх мэт учир шалтгааныг тоочиж болно. Тухайн үед сонгуулийн амлалтаа биелүүлсэн нэр зүүх гэж, дараагийн сонгуульдаа хэлсэн үгтэй, хийсэн зүйлтэй орох гэж Оюутолгой, Тавантолгойгоос урьдчилгаа төлбөр зээлсэн. Тэр мөнгөө иргэдэд тарааж дуусгасан. Аваагүй хүмүүст энэ онд олгохоор хуульчилж, сангийн хөрөнгийг тодорхой болгосон ч өдгөө өрөнд баригджээ. Сангийн сайд Ч.Улаан өнгөрсөн долоо хоногт сэтгүүлчдэд хийсэн мэдээллийнхээ үеэр Хүний хөгжил сан нэг их наяд төгрөгийн өртэйг зарласан юм. Сангийн тухай хууль, энэ жилийн төсвийн орлого, зарлага, мөнгийг юунд зарцуулах нь цаасан дээр тодорхой байгаа ч бодит байдал ийм байна. Бүр ойлгомжтой тодорхойлбол улстөрчдийн хүнээ хөгжүүлэхээр байгуулсан сан дампуурчээ. Нэг удаагийн сонгуулийн амлалтад зориулан башир аргаар байгуулсан сан гэдэг нь өнөөдөр илүү тодорхой болов.
ХААНААС МӨНГӨ АВЧ ХЭНД ӨГДӨГ ВЭ?
Хүний хөгжил сангийн мөнгийг стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч хуулийн этгээдийн төрийн өмчид ногдох хувьцааны ногдол ашиг, хувьцаа борлуулсны орлого, ашигт малтмалын орд газарт ашигт малтмал олборлох, боловсруулах үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа хуулийн этгээдийн ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн 70 хувиас бүрдүүлэхээс хуульчилсан байдаг. Мөн уул уурхайн хөрөнгө оруулалтаас орох цэвэр ашиг, стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд ашиглахтай холбогдуулан авсан урьдчилгаа мөнгө, зээлийн тодорхой хэсгээс бүрдэнэ. Энэ сангийн хөрөнгийг Монголбанк дахь тусгай дансанд байршуулдаг бөгөөд Засгийн газрын тусгай сангуудаас тодорхой хуулиар зохицуулагддаг хэдэн сангийн нэг нь энэ юм. Жил бүр орлого, зарлагыг нь тодорхойлсон хуулийг тухайн жилийн төсөвтэй хамт УИХ-аар хэлэлцдэг.
Энэ жил л гэхэд Хүний хөгжил сангийн төсөвт нийт 621.4 тэрбум төгрөг төвлөрүүлж, 284.2 тэрбум төгрөгийн зарлага гаргахаар болсон. Ингэхдээ 95.3 тэрбум төгрөгийн урьдчилгаа төлбөрийн өглөг, 192.1 тэрбум төгрөгийн Засгийн газрын дотоод зээлийн өглөгийг барагдуулахаар хуульчилсан юм. Түүнчлэн Хүний хөгжил санд 2013 оны төсвийн жилд 49.8 тэрбум төгрөгийг хуримтлуулна. Тус сангаас иргэний эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийн төлбөрт 12,151.5 сая төгрөг, бэлэн мөнгөөр хишиг, хувь хүртээхэд 272 сая төгрөг олгохоор болсон юм. Энэ нь өмнөх жилүүдэд олгосон мөнгийг авч амжаагүй иргэдэд олгох мөнгөн дүн.
Хишиг, хувь нөхөж олгоход нийт 32 тэрбум төгрөг зарцуулах юм. Өмнөх Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаанд иргэн бүрт 1.5 сая төгрөг олгох арга хэмжээний хүрээнд иргэний бүртгэлийн зөрчилтэй, орон гэргүй, бичиг баримтгүй, гадаадад амьдардаг иргэдийг иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамруулах арга хэмжээ үргэлжиж байгаа зэрэг шалтгаанаар хишиг, хувиа авч чадаагүй иргэдэд олгоход зарцуулахаар хуульчилсан. Эндээс 0-18 хүртэлх насны хүүхэд бүрт сар бүр 20 мянган төгрөг олгох арга хэмжээний хүрээнд нийт 240 тэрбум төгрөг зарцуулна.
ХҮН ХӨГЖҮҮЛЭХ ХУВЬЦАА ХААНА БАЙНА?
Хүнээ хөгжүүлэх гэж байгуулсан сан хөрөнгө ч үгүй, дээр нь хувьцаа ч алга. Яагаав, УИХ-ын гишүүд баахан хэрэлдэж шийдсэн хувьцаа. 21 мянган төгрөгийн үргэлжлэл гэсэн үг. Иргэн бүр хувьцаа эзэмшиж, арабуудаас ч баян боллоо гэж зарлаад байсныг санаж байна уу. Засгийн газраас “Эрдэнэс Тавантолгой” хувьцаат компанийн нийт хувьцааны 10 хувийг иргэн бүрт тэнцүү хуваан эзэмшүүлэх шийдвэр гаргасан. Дараа нь 20 хувь болгож 1072 ширхэг хувьцаатай болсон. Тэр үедээ л дээр, дооргүй хөөрцөглөснөөс биш хувьцаагаа яаж эзэмших, юунд ашиглаж болохыг мэдээгүй. Хувьцаатай эсэхээ одоо ч мэдэхгүй, хайгаад ч олдохгүй болсон. Үнэт цаасны төлбөр тооцоо төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн https://net.schcd.mn/registration хаягаар орж үзлээ. Регистрийн дугаараа оруулаад хувьцаагаа шалгав. Тэгтэл “Иргэн та Монгол Улсын Засгийн Газраас олгосон “Эрдэнэс тавантолгой” ХК -ийн хувьцаа эзэмшигчээр бүртгэгдсэн байна” гэсэн өгүүлбэрээс өөр мэдээлэл олдсонгүй. Тэр хувьцаа нь хаана ч байгаа юм, хаанаас асуух юм бүү мэд. Дээрх цахим хуудаст 120 гаруй брокер, дилерийн компанийн жагсаалт байна. Тэдний аль нэгэнд хандаж данс нээлгэж хувьцаагаа эзэмшинэ гэсэн зааварчилгааг тухайн үед өгч байсан санагдана.
Иргэд давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигч байх бөгөөд хувьцааны ногдол ашиг буюу хишиг, хувь хүртэнэ гэж хуульчилсан. Компанийн давуу эрхийн хувьцааг үнэ төлбөргүйгээр иргэнд эзэмшүүлэх бөгөөд хувьцааг худалдах, арилжих, бэлэглэх, барьцаалах, өв залгамжлуулахыг хориглосон байдаг. Хувьцааг ингээд орхиё. Монголчууд үнэт цаасны зах зээлийн талаар сайн мэдээлэлгүй, мэддэг нэг нь 1072 ширхэг хувьцаагаа эзэмшиж баяжсаныг мэдэхгүй юм байна. Ямар боловч бидний хувьцааг нь эзэмших гээд байгаа “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн данс улайсан гэж шинэ захирал нь ярьсан. Мөнгөний гачигдалтай учир компанийнхаа гадаад захирлуудыг халж зарлагаа танасан мэдээлэл ч байна.
СУРГАЛТЫН ТӨЛБӨРТ ЗАВШСАНЫГ АУДИТ ТОГТООЖЭЭ
Хүний хөгжил санг хэрхэн мөнгөтэй болгох арга нь хуульд тодорхой байдаг. Сангийн тухайн жилийн төсвийн алдагдлыг Засгийн газрын бонд, өрийн бичиг, зээл, үнэт цаас гарган санхүүжүүлж, үндсэн болон хүүгийн төлбөрийг сангаас төлж болдог гэнэ. Сангийн хөрөнгийг арвижуулах зорилгоор дотоодын болон олон улсын санхүүгийн зах зээлд үнэт цаас, өрийн бичиг, хадгаламж зэрэгт хөрөнгө оруулж болдог аж. Сан одоогоор нэг их наяд төгрөгийн өртэй гэдэг нь сонгуулиас өмнө Хятадын “Чалко”-гоос зээлсэн мөнгө. Үүгээр амлалтаа үргэлжлүүлж өгсөн байгаа юм. Харин “Чингис” бондын мөнгөнөөс арай татаагүй байгаа гэсэн.
Ер нь тус сангийн мөнгийг хэзээ хэнд өгөхийг хориглодог бол. Иргэн нас барсан, Монгол Улсын харьяатаас гарсан бол хувь хишгийг олгохыг зогсооно. Хэрэв иргэн нас барсан тохиолдолд тухайн иргэнд хуваарилагдсан боловч аваагүй байсан хишиг, хувийг өв залгамжлагчид нь олгож болохоор заасан байна. Сангийн мөнгийг бэлэн мөнгө, тэтгэврийн болон эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийн төлбөр, орон сууц худалдаж авсны төлбөр, эрүүл мэнд, боловсролын үйлчилгээний төлбөр, хүүхдийн мөнгө хэлбэрээр олгож болдог. Хишиг, хувийг тухайн жилдээ багтаан авч чадаагүй бол түүний хишиг, хувь дараагийн жилүүдэд хадгалагдан үлдэх бөгөөд хадгалагдсан хугацаанд хүү тооцохгүй.
Сангийн санхүүгийн болон үйл ажиллагааны тайланд Үндэсний аудитын газар жил бүр аудит хийж, дүгнэлт гаргадаг байна. Одоогоор 2010 болон 2011 оны тайланд аудит хийжээ. Хүний хөгжил сангийн 2010 оны мөнгөн хөрөнгийн орлого бүрдүүлэлтийн харьцаа оновчтой бус байна гэж тухайн үед ажиллаж байсан Ерөнхий аудитор Ч.Раднаа дүгнэжээ.
2011 оны зарлагын тайлан бас гарчээ. 2011 онд Засгийн газраас баталсан журмын дагуу нийт 144.9 мянган оюутан сургалтын төлбөр хэлбэрээр хишиг, хувь хүртэх хүсэлт гаргаснаас баталгаажсан 92 их дээд сургууль, коллежийн 133.6 мянган оюутанд 66.8 тэрбум төгрөгийг олгосон байна. Аудитаар 2011 онд зарим сургуульд сургалтын төлбөрийг илүү олгосон зөрчил гарчээ. Тухайлбал, ХААИС-ийн харъяа Дархан-Уул аймаг дахь Хөдөө аж ахуйн их сургуульд хасагдсан таван оюутны, “Монос” уламжлалт анагаахын дээд сургуульд хасагдсан зургаан оюутны, нийт 4.2 сая төгрөгийг илүү олгосныг аудит тогтооожээ.
Мөн орон сууцны урьдчилгаа төлбөрт хувь хишгээ ашиглаж болох тогтоол гарсан. Энэ арга хэмжээнд 20 тэрбум төгрөг зарцуулахаар тусгасан ч ашиглаагүй байна. Иргэдэд хувь хишиг хүртээхээс өөрөөр сангийн мөнгийг захиран зарцуулахыг хориглосон хуулийн заалт бий. Хэрэв хууль зөрчсөн бол 25-50 мянга, 150-250 хүртэл мянган төгрөгөөр торгодог байна.
ХЭРХЭН МӨНГӨЖҮҮЛЭХ ВЭ?
Сангийн сайдын хэлснээр нэг их наяд төгрөгийн өртэй санг хэрхэн мөнгөжүүлэх талаар 2013 оны төсвийн задаргаанд тодорхой заажээ. Мөнгө саадаг нэг компанийн үйл ажиллагаа сэргэсэн тухай уржигдар мэдээлсэн. Тавантолгой Хятадын “Чалко”-той байгуулсан гэрээг сайжруулах талаар хоёр тал тохирч нүүрсээ ашигтай худалдаж эхэлсэн гэсэн. Тэгэхээр эрх баригчид тэндээс мөнгө татаж Хүний хөгжил санд төвлөрүүлэх биз. Гэхдээ монгол хүн бүрийн өмч болсон байгалийн баялгаас олсон орлого хүнээ хөгжүүлэхийг хүсдэггүй улстөрчдийн сонгуулийн амлалт биш жинхэнэ утгаар хүний хөгжлийн мөнгө байгаасай.
