Манай улсын урдаа барьдаг сургуулиудын нэг ШУТИС-ийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга бүсгүйн ажлын үүдийг сахиж ярилцлага авчих санаатай хүлээлээ. Түүний өрөөгөөр байсхийгээд л хүн шагайж, завсар чөлөөгүй л оюутнууд, багш, эрдэмтэд  орж, гараад л хөдөлгөөн ихтэй аж. Маргааш Олон улсын эмэгтэйчүүдийн баяр Мартын-8  ШУТИС-ийн залуус бүсгүйчүүдээ хэрхэн баярлуулах талаар яриа өрнүүлж байлаа. ШУТИС-ийн Эрдэм шинжилгээ, инноваци хариуцсан дэд захирал, дэд профессор Д.Ганчимэгийг “Ярилцах цаг” булангийн зочноор урьж энгийн яриа өрнүүллээ. Тэрээр олон зүйлд анхдагч болсноо бурхны зурсан зураг юм  хэмээн даруухан өгүүлэх юм билээ.

-Хүн бүр өөрийн гэсэн амьдралын жимийг бий болгодог болов уу. Эрдэм­тэн хүний хувьд та амьд­ралын өнгийг аль өнцгөөс хардаг вэ? 

-Бурхны зурсан зур­гаар л би аж төрж яваа гэж боддог юм. Дунд сургуульд байхдаа би багш мэр­гэ­жилтэй болно. Насаараа л эрдэм, номын мөр хөөнө гэж санаж байсангүй. Аз, эз гэх үү нийслэлийн 23 дугаар дунд сургуулийн орос хэлтэй анхны төгсөгч болж байлаа. Өнөө­дөр шавь нартайгаа зэрэгцээд л өөрийгөө хөг­жүүлээд, цаг ямагт ши­нийг суралцаад л явж байна.

-Орос хэлний багш болох гараагаа  та д унд сургуулиасаа эхэлсэн гэж хэлж болох уу?

-Өнөөх л зурсан зур­гаа­раа л би орос хэлний багш мэргэжлийг сонго­сон байх гэж боддог. Ту­хайн үед манай улс орос хэлийг бодлоготойгоор сургахаар хүүхдүүдээ ба­гаас нь бэлтгэж эхэлсэн юм билээ. Тиймээс 1975 онд нийслэлийн 23 дугаар дунд сургуулийг орос хэлтэй анхны 20 хүүхэд онц, сайн дүнтэй төгссөн. Тэдний нэг нь би. Бид Орос хэлний мэргэжил эзэмшихээр ОХУ-ын Уралын их сургуулийн хуваарь авсан юм. Тухайн үед Свердловск хаалттай хот байсан. Тэнд хөл тавьсан зургаан монгол оюутны нэг болж Уралын их сургуулийн босго алхсан нь амьдралын маань сайхан мөчүүдийн нэг юм. Мөн тэндхийн анхны гадаад төгсөгчдийн нэг болж 1980 онд сур­гуулиа төгсөж эх орондоо ажиллахаар  ирсэн. Ихэнх хүүхэд авсан хувиараа тухайн үед сольсон доо.

-Их, дээд сургууль төгсөөд ажлын гараагаа эхлүүлэх амаргүй байдаг. Таны хувьд ямар ажилд хуваарилагдав?

-Сургуулиа төгсөөд Хөнгөн үйлдвэрийн яа­мны Гадаад харилцааны хэл­тэст ажилд орсон. Тухайн үед Эдийн засгийн ха­рилцан туслалцах зөв­лөлийн ажлын албан ёсны хэл нь орос хэл байлаа. Орос хэл­тэй хүмүүс эрэлт, хэрэг­цээтэй, аятайхан ажил олддог байж. Энэ зөв­лө­лийн нарийн бич­гийн дарга болох магад­лалтай санаг­даад. Тий­мээс яаманд рефе­рентээр ажиллах болсон.

1990 онд нийгэм, цаг үе солигдож, бүтцийн өөрч­лөлт гэж сүрхий зүйл хийсэн. Тэр үед би яамны харъяа ТМС-д багшлах болсон. 1995 онд ШУТИС-д баг­шилж шавь нараа сургах болсон.  Хөн­гөн үйлдвэрийн яаманд ажиллаж байсан болохоор үйлдвэрээр их явна. Тэр хэрээр мэргэжлийн үг, хэллэгээ улам арвижуулна даа. ШУТИС-д ажиллахад тэр үед сурч байсан зүйл их хэрэг болсон. Тиймээс залуу­с маань хаана ч ажил­ласан их зүйл сурч аваасай.

-Шавь нараараа бахар­­хана биз?

-Манай сургууль төг­сөгчид ер нь л их дажгүй ажиллаж, амьдардаг юм. Шавь нар маань их сүрхий яваад би баярладаг. Багш хүний бүтээл нь шавь нар шүү. Тиймээс би хэр­хэн ажиллаж байгаагаа төгсөгч нарынхаа ажлын амжилтаас харж болно.

-Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга гэхээр ном шагайж, хурал, чуулган хийсэн завгүй хүн байх болов уу. Энэ их ажлын ха­жуугаар ажилсаг эзэг­тэй, сайн ээж, халамжит хань байх амаргүй биз?

-Би нэг их мундагтаа эрдмийн мөр хөөчихсөн гэж бодогддоггүй юм. Амьдралын шаардлагаар хүн ном үзэж, зэрэг цолоо ахиулдаг байх. Тэрнээс биш би бусад хүнээс илүү гарч, сүрхийдээ эрдэмтэй болж, ном бичээгүй болов уу. Их сургуульд багш­лахаар аандаа ном бичих шаардлага гардаг юм би­лээ. Багш хүн мэргэжил, мэдлэгээ байнга дээш­лүүлж байх ёстой. Цаг үетэйгээ хөл нийлүүлж алхахгүй бол горьгүй шүү. Ажилдаа гүнзгий орж бай­гаа маань бусдад эрдмийн өндөр зэрэг цолонд хүрсэн сүрхий хүн болж хараг­дуулдаг байх. Өргөн мэдлэгтэй байхгүй бол шавь нартаа гологдоно. Тэднийгээ хэнээс ч дор оруулахгүй эрдэмтэй хүн болоосой гэж ямар ч багш хүсдэг. Би гадаад хэлтэй гэж онгироод бусад зүйлийг суралгүй орхиж хэрхэвч болохгүй. Дахин гадаад хэл үзэж, мэдлэгээ бататгаж, улам лавш­руу­лах хэрэгтэй. Энэ бүхнээс болж бид нэг л мэдэхэд эрдмийн зэрэг, цолд зарим нь оргилд хүрдэг байх.

Монгол Улсын гурав­дахь Ерөнхийлөгч Н.Энх­бая­рын хэлсэн үгийг би санаж явдаг юм. Хүн хоёр, гурван гадаад хэлтэй байх юм бол хоёр, гурван хос морьтой юм шиг болж хол, хүнд хэцүү ямар ч замыг туулж болдог гэж. Ба­гаасаа орос хэл шамдан  үзэж байсандаа би сэтгэл хангалуун амь­дарч байна. Хүмүүсийн уншаагүй гээд хэлчихвэл биеэ тоо­сон болчих байх, оросын утга зохиол, сон­годгуудыг эх хэл дээрээ байгаа мэт шимтэн уншиж танилцаж байлаа. Гадаад ямар ч хэл­тэй байсан хүнд их мэдлэг, амьдралын олон бо­ломжийг нээж өгдөг. Хүү­хэд, залуус маань монгол хэлнийхээ зэрэгцээ га­даад хэлийг шимтэн судлаасай гэж хүсдэг.

-Залуус маань 1970, 1980-аад оныхон шиг мэр­гэжилд дурлахаасаа илүү­тэй цалинг нь харж ажлаа сонгож хийдэг болж. Таны хувьд цалин хөөсөн хү­мүүсийг юу гэж боддог вэ?

-Өнөөгийн залууст ололттой авчихаар тал олон бий. Хажуугаар нь саар зүйл ч бий. Аль ч нийгэмд гэрэл, сүүдэр зэрэгцэн оршдог шиг нийгмийн хөгжлөө дагаад сайн, муу зүйл олонтаа гарч ирнэ. Түүнээс сайн талыг нь олж харж залуус маань нэг нэгэндээ үлгэрлэдэг бо­лоосой. Нийгмийн өөрч­лөл­тийн бурууг эрх мэ­дэлтнүүд хүүхэд, залууст бүү тохоосой. Үнэхээр ал­даатай зүйл байвал төр, засаг нь тэр бүхнийг их, бага гэж ялгалгүй засч, залруулаа­сай. Нийгэм өөрөө хүний бүтээл байдаг учраас бид өөрсдөө л тэр алдаа, мад­гийг засна шүү дээ. Тэгж байж бидэнд амжилт, бү­тээл арвин ир­нэ. Залуусын хошуурдаг цалин ихтэй ажлын байр бий болно 

-Таны “дурласан” мэр­гэжлийг сүүлийн жилүүдэд Монголд нэг их тоохгүй болсон байх шиг. Орос хэл сурах, судлах ажил хоц­рогдож англи, солонгос, хятад хэлийг сонирхдог болоо юу. Таны хувьд ямар сэтгэгдэл үлдсэн бэ?

-Үүнийг би нийгмийн шаардлага гэж харж бай­гаа. Гэхдээ монгол хүмүүс 1990-ээд оныг хүртэл орос хэлээр ярьдаггүй, оросоор ойл­годоггүй хүн ховор бай­­­­лаа. Орос хэлний сур­галтыг өндөр төвшинд хүргэж чадсан шүү, мон­голчууд. Харамсалтай нь орос хэл судлаж өндөр мэдлэгтэй болсон. Тэр төвшнөөсөө сүүлийн хэдэн жил буурчихлаа. Би үүнд их харамсч явдаг. Болж өгвөл монголчууд хоёр, гурван хос морьтой гэдэг шиг хүүхдүүдээ хос хэлтэй болгоосой. Шавь нараа ч би бас хос хэлтэй бол гэж шахдаг.

-Шавь нараа сургахын зэрэгцээ та хүүхдүүдээ  орос хэлэнд ус, цас бол­госон биз?

-Миний зүтгэл гэж юу байх вэ. Харин миний хань айхтар анхиатай тулдаа хоёр хүүхдээ орос, англи хэлтэй болгосон байх шүү. Манай нөхөр сэтгүүлч. Баярынх нь өдөр жаахан магтаж хөөргөж болно биз дээ.

-Бололгүй яах вэ. Та манай уншигчдад гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Миний хань “Ардын эрх” зэрэг олон сонин, хэвлэлд ажиллаж байсан Д.Цэдэн-Иш гэж сэтгүүлч бий. Сэтгүүлчид ер нь ямарваа зүйлд их няхуур ханддаг, бусдын төлөө явдаг, сүрхий улс байдаг шүү. Өнөөдөр үндэсний сэтгүүл зүй үүсч, хөгж­сөний 100 жилийн ой то­хиож байна. Хань маань “Баяртаа оролцохоор явлаа” гээд өглөө гэрээсээ гарсан. Дөрөв дэх за­саг­лалын халуун ам бүлийн­хэнд нь ханийнхаа өмнөөс баярын мэнд хүргэж, үг нь хурц, үйл нь ариун бү­тэмж­тэй байхын ерөөлийг өргөе.

-Баярлалаа. Хүүхдүүд тань та хоёрын мэр­гэж­лийг эзэмшсэн үү. Эцэг, эхчүүд мэргэжлээ хүүх­дүүддээ өвлүүлэх гэж хүсдэг шүү дээ?

-Манай хүү Хүмүүн­лэгийн ухааны их сургуу­лийг сэтгүүлч мэргэжлээр дүүргэж аавынхаа мэр­гэж­лийг нь өвлөсөн. Сур­гуулиа төгсөөд мэргэж­лээрээ хэдэн жил ажил­лаж байгаад 2012 оноос АНУ-ын Элчин сайдын яаманд хэвлэл, мэдээлэл хариуцсан мэргэжилтэн  болсон.

Би багш хэрнээ хүүх­дүү­дээ сургахад ердөө ч цаг гаргаж байгаагүй. Загасчны морь усгүй гэдэг шиг л. Азаар хоёр хүү маань англи, орос хэлэнд шамдаж, гадаад хэлээр чөлөөтэй ярьдаг болсонд би их баяртай байдаг.  Аавынхаа нөлөөгөөр тэр хоёр маань хос морьтой болсон доо. Манай хүн аливаа зүйлд их чамбай ханддаг. Тиймээс хүүх­үүд нь бас сүрхий мэрийлттэй болдог юм байна.

-Сэтгүүлч хүний гэргий байх ямар санагддаг вэ. Зарим нь гэрийн бараа харахгүй, бусдын төлөө явлаа гэх мэтээр ад, шоо үздэг?

-Хорвоо сайн муу, сай­хан, муухайг тэнцүүлдэг шүү дээ. Тиймээс бид ямар ч байсан сайхан аж төрж байна. Монгол Ул­сын анхны Үндсэн хууль батлагдаж байхад би бага хүүгээ төрүүлсэн юм. Нө­хөр маань намайг нялх биетэй гэж тэр үед гэр лүүгээ гүйгээгүй юмдаг. Би нялх хүүхэдтэй гэртээ суудаг байхад манай хүн сэтгэл амар ажлаа хийж оройдоо л ирдэг байж.  Тэг­­­­­сэн хэрнээ хүүх­дүү­дийнхээ боловсрол, хү­мүүж­лийг анхаарч бусдын дор орохооргүй хүн бол­голоо. Сэтгүүлчдийн ажил, хөдөлмөр цаг, нар­гүй юм даа.  

-Танай гэр бүл хоёр оюутан төгсгөж хоолны захад хүргэсэн юм байна. Оюутны төлбөрийн тал дээр ээж, дэд захирал хүний хувьд таны байр суурь зөрөлддөг үү?

-Хэн ч байсан оюуны хөдөлмөрийг үнэлэх ёстой гэж би боддог. Техно­логийн инженер гэхэд их нарийвчилсан зүйл судал­даг. Хүнсний, үйлдвэрийн гэх мэтээр олон сал­бар­ладаг. Ийм инженер өндөр төлбөртэй, сайн сур­галт­тай сургуульд л бэлт­гэх ёстой. Өнөөдөр мөнгөтэй хүн бүр хүүх­дэдээ дунд боловсрол эзэмшүүлэх гэж дунджаар 1000-5000 ам.доллар төлж сургаж байна. Гэтэл яа­гаад на­рийн мэргэжлийн ин­женер болох гэж байж оюутны сургалтын төл­бөрөө бууруул гэдэг юм бол. Ийм шаардлагыг би ер ойл­годоггүй юм. Ийм хү­мүү­сийг улсын нэгдсэн бод­логоор, өндөр төл­бөртэй сургуульд сайн бэлтгэх хэрэгтэй. Эрдэм шин­жил­гээ, судалгааны ажлын зардал их гардаг. Ядаж л оюутнуудыг эрдэм, номтой болгож, шин­жил­гээ, су­дал­гааны ажилд дурлуу­лахын тулд элдэв хурал зохион байгуулна. Хав­ар болохоор эрдэм шин­жил­гээний ажил эхэлж илтгэл, хурлын цаг нэмэгд­дэг юм. Ингээд л  манайх­ны ажил ундарч байна.