Ч.ҮЛ-ОЛДОХ
МУБИС-ийн Монгол судлалын сургуулийн сэтгүүлзүйн танхимийн эрхлэгч, доктор Ж.Батбаатартай ярилцлаа.
-Үндэсний сэтгүүлзүй үүсч хөгжсөний 100 жилийн босгон дээр энэ салбарынхан бүхий л асуудлаа тал бүрээс нь ярьж, дүгнэж цэгнэж байна. Сэтгүүлчдийг бэлтгэж сэтгүүлзүй гэдэг өргөн фронт руу, нэг ёсондоо тэр зах зээл рүү нийлүүлж байдаг мэргэжлийн сургуулийнхан, багш нар өнөөдөр ямар байр суурьтай байгааг сонирхъё. Ой тэмдэглэж бужигнахаас илүү юуны тухай түлхүү яриасай гэж та бүхэн хүсч байна вэ?
-100 жил гэдэг урт хугацаа. Энэ хооронд Монголын сэтгүүлзүй үүсч хөгжсөн, уруудаж доройтсон, өөдлөн мандсан.
Ойн босгон дээр орчин үеийн сэтгүүлзүй ямар байна гэвэл олон зүйлийг ярьж болно. Тэр дотроо чөлөөт хэвлэл үүсч хөгжөөд 20 гаруй жил болсон байна. Энэ нь хэвлэлийн 200 гаруй жилийн түүхтэй дэлхийн бусад улс, барууны орнуудтай харьцуулахад мэдээж нялх балчир байх нь мэдээж. Гэхдээ бид өнөөдөр юуг онцолж үзэх ёстой гэвэл мэргэжлийн сэтгүүл зүй гэдэг зүйлийн тухай тогтож ярих ёстой юм. Үнэндээ манай сэтгүүл зүйн 100 жилийн түүхийн 60-70 жил нь хувьсгалт, коммунист, зөвлөлт маягийн хэвлэлийн он жилүүд байсан. Хэвлэл, мэдээллийн онолд зөвлөлт маягийн онол гэдгийг их өөрөөр авч үздэг. Өөрөөр хэлбэл, социалист систем, үзэл сурталтай холбоотой сэтгүүл зүйн түүх. Тэгэхээр юу бидэнд тулгамдаж байна гэвэл үзэл суртлын сэтгүүл зүйн уламжлал амь бөхтэй оршоод байгаа юм. Энэ нь бидэнд саад болж чөлөөт хэвлэл, мэргэжлийн сэтгүүл зүйн хөгжлийг чөдөрлөж байна. Нэг хүн, хэсэг бүлгийн ашиг сонирхлыг хамгаалдаг, шударга үнэний дуу хоолой байх, бодит мэдээллийг олон нийтэд хүргэх, мэдээллийн үүрэг гэдэг энэ чиг шугамаасаа татгалздаг байдал хамгийн бэрхшээлтэй асуудал болчихоод байна. Өнөөдөр хүн болгон ярьж байна шүү дээ. Хэвлэл, мэдээлэл худалдагдсан, хэн нэгний ашиг сонирхолд үйлчилж байна, эздээс хараат байна, үнэний төлөө биш мөнгөний төлөө явж байна гэж нийгмийн зүгээс бидэнд хүлээлгэж буй шүүмжлэлийг хүлээж авахгүй байхын аргагүй. Уг нь хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл тэнцвэртэй бодит мэдээллийг хүргэх үүргийг л хүлээх ёстой. Гэтэл үзэл сурталжсан зорилготой тэдэнд ямар нэгэн байдлаар нөлөөлөх гэсэн мэдээллийг хүргэдэг хэрэгсэл болчихоод байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл, мэдээллийн хүч чадлыг буруу зүйлд, эсрэг тийш нь ашигладаг байдал түгээмэл болчихсон. Үүнээс үүдэж, сэтгүүлчид болохгүй байна, хэвлэл, мэдээлэл болохгүй байна, авлигад автлаа, суртал ухуулга хийлээ гэсэн шүүмжлэлийн бай болоод байдаг. Энэ бидний өмнө тулгамдаж буй хамгийн бэрхшээлтэй асуудал.
-Ямар гарц байна?
-Сэтгүүлзүй өөрийн гэсэн тоглолтын дүрэмтэй. Өөрийн дүрэмтэй, хэдэн зуун жилийн түүхтэй, туршлагатай энэ талбарт мэргэжлийн тоглогчид л тоглох ёстой. Мэргэжлийнхэн байх ёстой. Энэ явцуу хүрээний үг биш л дээ. Сэтгүүлзүй онцлогтой салбар. Эйнштейний харьцангуйн онол гарснаар сонгодог философи уналтад орсон. Яагаад гэвэл сонгодог философичид биш байгалийн ухааныхан, физикчид ноёлох болсон. Өнөөдөр ч гэсэн байгалийн ухааныхан гол салбаруудыг удирдаж, манлайлж байгаа. Түүнтэй адил хэвлэл, мэдээллийн салбарыг мөн тэгж үздэг. Өөр, өөр ажил мэргэжлийн хүмүүс энэ салбарт ажилладаг. Олон улсын байгууллагын судалгаанаас үзэхэд 48 хувь нь сэтгүүлч мэргэжлийн дипломтой биш өөр мэргэжлийн хүмүүс ажиллаж байгаа. Манайд хоёр жилийн өмнө хийсэн судалгаагаар ч гэсэн мөн 47-48 хувь нь өөр мэргэжлийн хүмүүс ажилладаг. Хэвлэл, мэдээллийнхэн ямар шаардлага тавьдаг вэ гэвэл, энэ салбарт ямар ч ажил, мэргэжлийн хүмүүс ажиллаж болно, сэтгүүлч хийж болно гэдэг. Давуу тал ч олон байдаг. Тухайн хүн эдийн засаг сайн мэддэг, энэ чиглэлийн сэтгүүл зүйг сайн хийдэг гэдэг утгаараа давуу талууд олон байгаа юм. Олон улс оронд давтан бэлтгэдэг. Суурь мэргэжил нь өөр хүнийг сэтгүүлзүйн чиглэлээр 1-2 жил богино зайн сургалтаар бэлтгэж ажиллуулдаг. Гэхдээ тэр хүмүүст мэргэжлийн дүрмийн шаардлагаа тавьдаг. Өөрөөр хэлбэл, сэтгүүл зүйн шалгуур, шаардлагад нийцсэн бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэх ёстой. Сэтгүүл зүйн дүрмийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой. Ёс зүйн шалгуурыг сахин мөрдөх ёстой гэсэн шаардлагууд тавьдаг. Тэр тохиолдолд тухайн хүний мэргэжил ямар байх нь өөр асуудал. Тэгэхээр түрүүнд ярьсан бэрхшээлүүдээс гарах гарц ямар байх ёстой вэ гэвэл, сэтгүүлчид мэргэжлийн байх ёстой. Мэргэжлийн шаардлагуудаа биелүүлж ажиллах ёстой. Мэргэжлийн шалгуур, шаардлага хангасан бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд, хэвлэлийн зах зээл рүү нийлүүлдэг байх учиртай. Үүнийг нийгэм биднээс шаардаж байгаа. Гэтэл зүйрлэж хэлэхэд сайн дурын уран сайханч шиг юм уу, эсвэл юмыг уламжлалт аргаар гоёчилж үзүүлдэг, үзэл суртал хийдэг сэтгүүл зүй манайд холилдчихоод байна шүү дээ.
-Уран сайхнаар дүрсэлдэг уянгын сэтгүүл зүй хөгжиж байна гэх гээд байна уу?
-Уран сайханжсан, үзэл сурталжсан сэтгүүл зүй холилдоод байна. Наад зах нь мундаг сэтгүүлдчийн амнаас мэдээний хүүхэд гэсэн нэр томъёо гардаг. Мэдээний хүүхэд гэж хэнийг хэлж байна гэхээр мэдээ хийх төвшний сэтгүүлч гэж үзээд байдаг. Гэтэл мэргэжлийн сэтгүүлзүйн үүднээс авч үзвэл мэдээ сэтгүүлзүйн үндсэн цөм нь болж явдаг хамгийн гол зүйл нь байдаг. Сэтгүүл зүйн үүрэг нь өөрөө мэдээлэл дамжуулах, мэдээлэх, иргэний мэдээлэл авах эрхэд үйлчилдэг. Бидний үзэл ойлголт үүнээс зөрөөд давхичихдаг. Сэтгүүл зүйн үндсэн шаардлага нь ямар нэгэн уран сайханжилтаас хол бай. Тэр байтугай ямар нэгэн тэмдэг нэр, чимэг үг, гоёчилсон үг хэллэг хэрэглэхээс болгоомжил. Хэрэв чи ямар нэгэн тэмдэг нэр хэрэглэх бол зайлшгүй хэрэгтэй тохиолдолд л хэрэглэ гэдэг. Гэтэл манайхан энэ ерөөсөө болохгүй байна, “Монцамэ”-гийн модон хэл гэж яриад байдаг. “Моцамэ”-гийн буюу мэдээллийн хэл гэдэг өөрөө уран сайханжсан, ерөөдөг, магтдаг, гоё сайхнаар илэрхийлдэг уянгалдаг хэлнээс өөр юм. Өөрөөр хэлбэл, “Монцамэ”-гийн модон хэл гэдэг мэдээллийн хэл мөн. Сэтгүүлзүй яагаад гоё сайхан үг, уянгалсан хэлнээс татгалздаг вэ гэвэл мэдээллийн бодит утгад сөрөг нөлөө оруулдаг гэж үздэг. Иймээс чимэг үг, гоёчлол болон мэдээллийн мөн чанарыг гуйвуулдаг, субьектив утга оруулдаг үгнээс татгалздаг. Тэгэхээр манай уламжлалт ойлголт, сэтгүүл зүйн мөн чанар хоёр зөрөөд байгаа учраас төвөгтэй байдал үүсч байгаа юм.
-Тэгэхээр 100 жилийн түүхийн 20 гаруй жилд хөгжиж ирсэн чөлөөт сэтгүүл зүй жинхэнэ утгаараа явж чадаагүй гэж болох байх. Энэ талаар юу хэлэх вэ?
-Манайх бүрэн чөлөөт хэвлэлтэй орны тоонд 2000 оны үед орж байсан. Түүнээс хойш сүүлийн жилүүдэд, дэлхийн 200-гаад улс орны хэмжээнд авч үзэхэд түүний зуун хэдэд яваа хагас чөлөөт хэвлэлтэй орны тоонд орж яваа. Нэг талаас авч үзэхэд, хэвлэлийн эрх чөлөө байгаад байдаг. Хэн ч хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл байгуулж болж байна. Бичих гэснээ бичиж болж байна. Гэхдээ хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөө жинхэнэ утгаараа байгаад байна уу гэвэл учир дутагдалтай, бэрхшээлтэй зүйлүүд ч олон бий. Хамгийн түгээмэл байгаа нэг зүйл бол эздээс хараат байдал. Санхүүгийн хараат байдлын тухай асуудал. Жишээ нь, олон улсын хэвлэлийн эрх чөлөөний тунхаг бичгүүдэд энэ тухай тусгасан. Хэвлэл санхүүгийн хувьд бие даахгүйгээр хараат бус байх тухай ярих боломжгүй гэдэг. Тэгэхээр манай өнөөгийн нөхцөлд хэд хэдэн онцлог зүйл байна. Наад тал нь зах зээлийн онцлог байдаг. Хүн ам цөөн, өргөн уудам нутагт тархан суудгаас шалтгаалж зах зээлийн багтаамж муутай. Энэ байдлаас болж хэвлэл, мэдээлэл санхүүгийн хувьд бие дааж ажиллах, өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх боломжгүй. Энэ нь эргээд эзэд санхүүжүүлэгчдээс хэвлэл, мэдээллийн байгууллага хараат байх нөхцлийг бүрдүүлдэг.
-Тухайлбал?
-Нэгэнт хэвлэл, мэдээлэл өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлж чадахгүй учраас хэн нь мөнгөө төлнө, тэр хөгжмөө захиалдаг зарчим үйлчлээд байгаа юм. Хэвлэл, мэдээлэл ийм байх ёсгүй. Бид энэ талд нэлээд туйлширч ханддаг. Хэвлэл, мэдээлэл бол бизнес гэж үздэг. Үнэндээ тэр бизнес мөн. Гэхдээ нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээдэг онцгой бизнес. Саяхан хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг өргөн барихад манай сонины эзэд өргөх бичиг бичиж байгаад татуулчихсан. Хуулийн 8.1-ээс 8.3 дугаар зүйлд редакц эзнээс хараат бус нөхцөлд үйл ажиллагаагаа явуулна. Редакц, эзэн хоёр гэрээ байгуулж ажиллана гэсэн заалтуудыг ч хүчээр татуулаад авсан. Тэгээд юу гэж хэлж байна гэвэл, сонин бол өмч, хүний хувийн өмчид халдах гэлээ гэж байгаа юм. Тэгвэл би түрүүнд хэлсэн, энэ өмч бол онцгой өмч. Бид юуны өмнө нэг зүйлийг ойлгох ёстой. Өмчийн хариуцлага гэж байдаг. Өмчийн нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлага гэж бий. Өмч юм чинь болохгүй гээд халдашгүй байж болно. Жишээлбэл, нийгмийн эрх ашиг, бусдын эрх ашигт харшилж байвал, эрх зөрчигдөж байвал тэр өмчийг сөрөг байдлаас нь гаргах ёстой. Хариуцлага тооцох ёстой. Үүнийг өмчийн хариуцлага гэж байгаа юм шүү дээ. Тэгэхээр хүний эрх, өмчийн эрх, нөгөө талд үүрэг хариуцлагын асуудал өмчийн үүрэг, хүний эрхийг давхар авч үзэх учиртай. Хэвлэл, мэдээлэл ямар нэгэн саван юм уу, гутлын бизнесээс өөр, нийгэмд асар хүчтэй нөлөө үзүүлж байдаг хэрэгсэл. Энэ утгаараа чөлөөт хэвлэл, хэвлэл мэдээллийн ёс зүйн дүрмийг сахиж мөрдөж байхыг шаардаж байдаг. Үүгээрээ онцлогтой.
-Хуулийн төсөл хойшилсноор сэтгүүлчид өнөөдөр 100 жилээ эрхээ хамгаалуулах юмгүй “нүцгэн” угтлаа. Цаашид яах бол?
-1998 онд батлагдсан хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль бол үүргээ гүйцэтгэсэн. 20 гаруй жил үйлчиллээ, тухайн үед нэг нийгмээс нөгөө рүү шилжсэн шилжилтийн онцгой үед хэвлэлийн эрх чөлөөг тунхаглаж чадсан. Хэвлэл дэх өмчийн хэлбэрийг халж, өөрчилж чадсан. Төр, засгийн мэдлээс гаргаж , хэвлэл, мэдээллийн цензурыг халсан гэдэг утгаараа асар их үүрэг гүйцэтгэсэн. Гэтэл өнөөдөр нийгэм хөгжиж, сэтгүүл зүй төлөвшихийн хэрээр маш нарийн зохицуулалт шаардлагатай болж ирсэн. Энэ зохицуулалтыг хийх хууль нь Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан хуулийн төсөл байсан. Харамсалтай нь болсонгүй. Шулуухан хэлэхэд олон эрх ашгийн зөрчлөөс үүдэж ямар нэгэн байдлаар хойшилчихлоо. Цаашид энэ байдлаар үргэлжлэх юм бол сэтгүүлчдийн эрх ашгийг хамгаалсан, хуульчлан баталгаажуулсан хууль эрх зүйн орчинтой болно гэхэд учир дутагдалтай.
-Хуулийн төсөл хойшилсон учраас сэтгүүлчдийг айлган сүрдүүлдэг, дарамталдаг, барьж хорьдог, эрүүдэн шүүдэг байдал хэвээр үлдлээ. Гэхдээ өргөн баригдаад байсан хуулийн төсөл хэр сайн болсон гэж үзэж байна. Зарим хүн шүүмжлэлтэй хандаж байсан?
-Маш сайн төсөл байсан. Олон улсын жишиг, хандлагуудыг харсан, тэдний туршлагыг авсан, өөрийнхөө онцлогт тохируулсан. Гэвч нөгөө талбарт мөнгөө төлөөд хөгжмөө захиалаад сонсч байгаа тэр нөхдийн эрх ашигт хамгийн түрүүнд нөлөөлөх гээд байгаа учраас хуулийн төсөл батлагдаж чадахгүйд хүрээд байгаа юм. Энэ нь гол шалтгаан болж байна. Хуулийн төсөл цаашид, ер нь ойрын хугацаанд тийм ч амархан батлагдчихна гэдэг эргэлзээтэй. Мэдээж 100 жилийн хугацаанд Монголын сэтгүүл зүй өсч хөгжсөн үү, сүүлийн 20 жилд чөлөөт хэвлэл ямар төвшинд хүрсэн бэ гэдэг өөр асуудал. Сэтгүүл зүй хөгжиж төлөвшсөн. 1990-ээд онд ямар байлаа, 2000 онд ямар болов. Тухайн үед хэчнээн сонинтой байв, зөвхөн тооноос нь харахад л одоо хэд болсон байна. Чанарын хувьд ч гэсэн ахиц дэвшил гарсан. Сэтгүүлчдийн мэргэжлийн төвшнөөс эхлээд техник, технологийн хөгжил гурван жилийн өмнөхөөс өөрчлөгдөж, шинэ хандлага руу, орчин үе рүү, мэргэжлийн шинж рүүгээ явж байгаа. Гэхдээ энэ нь хангалттай биш. Бид яг чөлөөт хэвлэлийн эрхзүйн орчныг бүрдүүлсэн, чөлөөт хэвлэлийн мэргэжлийн дүрэм шаардлагад нийцсэн ийм хэвлэл, мэдээллийг нийгэмд, хэрэглэгч олон нийтэд хүргэж байж үүргээ баттай биелүүлэх, ийм үндэс бүрдэх учраас үл үзэгдэх гар зохицуулж байдаг гэдэгт найдаж орхих боломжгүй.
-Тэгвэл сэтгүүлзүйг нийтэд нь авч үзэхэд дэлхийн сүүлийн үеийн чиг хандлага ямар байна?
- Бидний яриад байгаа Монголын хэвлэл, мэдээлэл, сэтгүүлзүйд байгаа асуудлууд ганц манайд байгаа юм биш. Бидний хувьд чөлөөт хэвлэлийн уламжлал, туршлага багатай, тулгамдсан асуудлууд манай онцлогоос гараад байгаа нь нэг асуудал. Нөгөө талд хараат байдлын тухай гэх юм уу, түүнтэй холбоотой бусад асуудлууд дэлхийн хэвлэл, мэдээллийн салбарт байж л байгаа зүйлүүд. Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн хэвлэл, мэдээллийн чиг хандлагыг төвлөрлийн үйл явц давамгайлж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хэт олон хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл нэг гарт төвлөрч байна. Олон улс оронд хэвлэл, мэдээллийн жижиг хэрэгслүүдийг томууд нь худалдаж авах, нэгтгэх, нөгөөтэйгүүр том хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслүүдийн дунд зах зээлгүй болох замаар жижгүүд нь устаж үгүй болох үйл явц хүчтэй явж байгаа.
-Үүнийг дагаад төвлөрсөн том хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслүүд явцуу ашиг сонирхлыг хамгаалсан пиар, суртал ухуулга хийх нь давамгайллаа гэсэн шүүмжлэл дуулдсан?
-Бодит мэдээлэл өгөхгүй байна. Тэд өөрсдөө цензурдэгч болж хувирлаа гэсэн шүүмжлэл хүчтэй өрнөх болсон. Хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийн төвлөрөл хүчтэй болохын зэрэгцээ мэдээллийн шинэ хэрэгслүүд, интернэт мэдээллийн орон зай цоо шинээр тэлж гарч ирсэн. Үүнийг ажиглагчид уламжлалт сэтгүүл зүйн төвлөрлийг задлах таатай нөхцөл бүрдлээ гэж үзэж байгаа юм. Нэг ёсондоо үзэл суртлыг арилгах, түүнээс татгалзах боломж гэж дүгнэж байна. Өнөөдөр твиттер, фейсбүүкээр хэрэгтэй мэдээллээ олон нийтэд цацаад хүргэчих таатай боломж бүрдсэн. Нөгөө талаас мэдээлэл хүчтэй хэрэгсэл учраас үндэсний аюулгүй байдал, олон нийтийн эрх ашгийн үүднээс редакторлосон мэдээлэл хүрч байх ёстой. Энэ утгаар твиттер, фейсбүүкээр мэдээлэл хүрээд эхлэх юм бол улс үндэстний нэгдмэл байдал, тогтвортой байдал, аюулгүй байдалд эрсдэлтэй гэж үздэг. Ийм хандлагууд бий болж байна. Тиймээс нийгмийн мэдээллийн хэрэгслүүд уламжлалт мэдээллийн хэрэгслүүдийг үгүй хийж чадахгүй. Мэргэжлийн сэтгүүл зүйн салбар, олон нийтэд мэдээлэл хүргэх, боловсруулах арга технологи үндсэндээ хэвээр хадгалагдана. Гэхдээ шинэ мэдээллийн хэрэгслийн нөлөө асар их байгаа. Тэр нь хэт цензурыг халсан уян хатан байдлыг бий болгож байгаагаараа дэвшил болсон.
-Ярилцлагынхаа төгсгөлд сэтгүүлзүйн салбарынхан, үзэг нэгт нөхөд, шавь нартаа хандаж та юу хэлэх бол?
-Өнөөдөр Монголын хэвлэл, мэдээллийн салбарт ажиллаж буй хүмүүст түүхт 100 жилийн ойн босгон дээр баярын мэндчилгээ дэвшүүлье. Хэвлэл, мэдээлэл гэдэг нэр хүндтэй ч хүчир хүнд салбарт бэрхшээлийг үл ажран төдийгөөс өдийг хүртэл зүтгэж ирсэн үе үеийн хэвлэл, мэдээллийн салбарынхан, өнөөдөр ажиллаж байгаа сэтгүүлчдэд амжилт хүсье. Дээр нь нэмж хэлэхэд, чөлөөт хэвлэлийн төлөө нийгэмд, иргэдэд, тэдний мэдэх эрхэд нь үйлчилдэг үйлчилгээний хэлбэр болсон хэвлэл, мэдээллийн салбартаа чин үнэнч шударгаар зүтгэж, үүргээ биелүүлцгээе гэж уриалах байна. Үүргээ биелүүлэхийн тулд бидэнд мэргэжлийн тодорхой төвшин, үүргээ ухамсарласан байдал чухал юм шүү.
