“ЗМ”-ний хэлэлцүүлэг

Зарлигаар хамгаалагд­сан Бурхан Халдун ууланд  дур зоргоор авирлагчид чөлөөтэй зорчиж, чонотой нийлсэн хоточ нохой шиг  зарим нь судалгаа, шин­жилгээ хийх нэрээр мөнгө угааж байгааг “Зууны мэдээ” сонин  “Сэтгүүлчийн эрэн сурвалжлага” булангаар хэд хэдэн удаа хүргэсэн билээ. Тухайлбал, өөрий­гөө дорно зүгт өвөг дээдсийнхээ шарилыг хайж байгаа хэмээн мэдэгдсэн Альберт Лин гэгч хятад гаралтай америк залуутай манай нэрт эрдэмтэн, академич Ш.Бира, шинж­лэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн Ц.Ишдорж нар хамтран “Хаадын хөндий” гэх төсөл хэрэгжүүлж, кино хийсэн нь дэлхий нийтэд цацагдаад байгаа. Гэтэл тэрхүү судалгааг  холбогдох байгуул­ла­гуу­даас нь зөвшөөрөл авалгүй хийж, сүүлд нь зөв­шөөрлийн бичгийг нөхөж авсан гэх мэдээлэл дуулд­даг. Тэр талаарх “Бурхан Халдунд халдагсдын мө­рөөр...” сурвалжлагыг уншигч та аль хэдийнэ  уншсан гэдэгт найдна. Энэ удаа бид  нүүдэлчин монголчуудын түүх, соёлын үнэлж баршгүй, дахин давтагдашгүй өв, ЮНЕСКО-гийн соёлын өвд бүртгүүлэх ёстой үнэт  дурсгалаа дархалсан юм шиг дархлах хэрэгтэйг гэсэн асуудлыг дэвшүүлж “Бурхан Халдуныг онцгой бүс болгоё”  хэлэлцүүлэг явуулав. Салбарын сайд, УИХ-ын нэр бүхий гишүүд зэрэг шийдвэр гаргах төвшнийхөн, су­далгаа, шинжилгээний байгууллагуудын төлөө­лөл, түүхч, археологичдийг хэлэлцүүлэгт урьж орол­цууллаа. “Бурхан Халдун уулыг онцгой бүс болгож хамгаалъя, хамгаалалтын асуудал өнөөдөр ямар байна вэ, цаашид яах вэ”, “Онцгой бүс тогтоовол судалгаа, шинжилгээний ажлыг яаж явуулах вэ”, “Аялал жуулчлалтай хэрхэн холбох вэ” сэдвээр талууд байр сууриа илэрхийлснийг тоймлон хүргэж байна.

Ц.Оюунгэрэл:  ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ БУРХАН ХАЛДУНЫГ ДЭЛХИЙ ӨВД БҮРТГҮҮЛЭХЭД ХУВЬ НЭМЭР ОРУУЛНА 

-Юуны өмнө “Зууны мэдээ” сонины  хамт олонд талархал илэр­хийлье. Яагаад гэвэл Монголын төр, засгаас ЮНЕСКО-гийн дэлхийн өвд Бурхан Халдун уулыг  бүртгүүлэхээр  хандаж, тэр талаар бичсэн хүсэлт, өргөдлүүдийг илгээсэн. Хуулийн хугацаанд нь  материалуудаа  явуулсан байгаа. Үүнд энэхүү хэ­лэл­цүүлэг үнэтэй хувь нэмэр оруулна гэж үзэж байна.

Бурхан Халдун ууланд  хам­гаалалтын дэглэм үнэхээр хангалтгүй. Зөв­хөн бай­галь орчны хам­гаалалт гэдэг талаас ажил­лаж байна. Манай улсад соёлын өвийн хамгаа­лалтын дэглэм огт байхгүй. Тиймээс бид хадны ор­шуул­гаа ч, сүг зургаа ч, булш бунхан, хирэгсүүрээ ч хамгаалж чадахгүй бай­гаа. Өөрөөр хэлбэл, соёлын өвийн харуул огт  байхгүй. Бид Соёлын өвийн тухай  цоо шинэ  хуулийн шинэчилсэн най­руул­гын төсөлд сал­барын яамдаас санал авч байна.  УИХ-ын хаврын чуул­ганы эхний 14 хоногт  оруу­лах  төлөвлөгөөтэй. Энэ хуульд соёлын өвийн ха­руул, хамгаа­лалтын асууд­лыг оруулж ирсэн. Иргэ­ний  харуул хамгаалалт ямар байх вэ, байгуул­лагууд гэрээгээр харилцан  хамгаалвал ямар байх вэ, соёлын өвийн улсын бай­цаагч  хамгаалаад явахад тог­толцоо нь ямар байх  талаар шинэ хуульд өргөн утгаараа орсон. Бурхан Халдун уулын тухайд зөв­хөн соёлын өвийн бай­цаагч, иргэний харуул хангалтгүй. Тусгай орчин шаардах обьект гэж үзэж буй учраас хуулийн төсөлд дахин шинэ зүйлүүдийг оруулж ирсэн. Тэр нь соёлын өв болон бай­галийн цогцолборыг яаж хамгаалах вэ. Цогцол­борыг соёлын биет бус өвтэй нь хамт  хэрхэн хамгаалахад анхаарсан. Тухайлбал, Улаан тайгыг цаатангуудтай нь, эрхэл­дэг аж ахуй буюу цаа буга, байгальтай нь хамтад  хэрхэн хамгаалах вэ гэдэг асуудал бий. Бурхан Хал­дун уулыг Их хо­ригийн бүх ёс заншил, тахилгын ёс, тэр ха­вийнхныг аж ахуй, амьд­ралтай нь   яаж хамгаалах вэ гэдэг асуу­дал орж ирнэ. Орхоны хөндийд ч гэсэн нүүдлийн соёл иргэншил, шашин шүтлэг, зан заншил, түү­хэн дурсгалт газруудтай нь хэрхэн хам­гаалах вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Өөрөөр хэлбэл, бид өмнө нь соёлын нэгэн обьек­тийг юм уу, музейн аль нэг үзмэрийг ярьдаг байсан бол одоо соёлын цог­цолбор, соёл иргэнш­лийг бүхэлд  хамгаалах  хамгаа­лалтын өргөн тог­толцооны асуудлыг хуульч­лах гэж байна. Нө­гөөтэйгүүр, энэ нь аялал, жуулчлалын орчин юм. Бурхан Халдун уул дэлхий нийтийн анхааралд  орс­ныг олон хүн хэлж байна. Тэгэхээр дэлхийн өнцөг булан бүрээс  сонирхож ирэх хүмүүсийг аль хүр­гээд зогсоох вэ. Аль хүртэл нь үзүүлэх вэ. Хаана нь очоод аман тайлбараар явуулах вэ. Машинаар, мориор, явганаар аль хүртэл нь явуулах вэ, тухайн цэгт хүний тоог хэдээр  тогтоох вэ, тэр нь нэг ээлжинд ямар байх вэ, олон хүн байх бүсийг хэрхэн зохион байгуулах вэ гэдгийг тус тусад нь тогтоох ёстой. Мөн хаана нь зураг авч болох, хаана нь болохгүй вэ гээд бүх л маршрутын туршид очих цэг буюу аялах цэгийн  менежмен­тийг хийх шаард­лагатай. Үүнийг тогтоохын тулд бид Бурхан Халдунаа нэ­лээд сайн мэддэг, сайтар судалсан, юуг нь хүнд хэлж, юуг  болохгүйг ял­гаж салгаж ойлгосон  ийм тогтолцоонд орох учиртай. Үүний тулд бид туршлага судалж байна. Зөвхөн Бур­хан Халдун уулын талаар бодлого  боловс­руулж Зас­гийн газар, Үн­дэс­ний аюулгүй байдлын зөв­лөлөөр хэлэлцүүлэх зо­рилготой  манай яамнаас  ажлын хэсэг түүхч, архео­логич  Ж.Урантөгсийн удирдлагад ажиллаж бай­гаа. Бурхан Халдун уул болон бусад онцгой газруудад зориулж  орчны бүсийн дүрэм зохиход манай яамны Аялал, жуулчлалын газар хамтран ажиллаж байна. Мөн Аялал, жуулчлалын газ­раас аялал, жуулчлалын орчны бүсийн тухай хууль эрхзүйн орчныг бий бол­гоход анхаарсан. Энэ хуулиар тухайн аялал, жуулчлалын бүсийг хэн тогтоох вэ, тэрхүү тогтоо­сон хил хязгаар дотор нь хамгаалалтын болон хөгж­лийн төлөвлөгөөг хэн батлах вэ. Баталсан төлөв­лөгөөний дагуу хуулийг хэн хэрэгжүүлэх вэ гэдгийг гол нь гаргаж өгөх юм. Жишээ нь хотын аль нэгэн тодорхой бүс, ту­хайл­бал Гандангийн бү­сийг аялал, жуулчлалын бүс болгоё. Ингэхдээ зөв­хөн хүрээ маягийн хороо­лол болгоё гэсэн шийдвэ­рийг орон нутгийн иргэд, засаг захиргаа нь гаргалаа гэхэд тэнд өөр барилга, шилэн байшин бариулах­гүй байх эрх мэдлийг  орч­ны бүсийг зохицуулах эрх бүхий хүмүүст нь олгох  юм. Ерөнхий төлөвлөл­тийн хуулиасаа гадна яг тухайн  орчин, бүсэд нь зориулсан  дэг журмыг тогтоох хуулийн төслийг мөн боловсруулж байгаа. Үүнд энэ хэлэлцүүлгээс гарч байгаа саналууд маш үнэтэй хувь нэмэр оруулж байна. Хамгаалалтын ту­хайд хэнээр хамгаалуулах вэ гэдэг асуудал гарч ирж байна. Олон талын шийд­вэрээр  хамтарсан шийдэл гарах ёстой. Орон нутгийн иргэдийн оролцоо маш чухал. Мөн байгаль орчин, соёлын өв, аюулгүй байдал гээд тал бүрийн со­нирхлыг төлөөлж чадах хүмүүс оролцож шийдвэр гаргах учиртай. Хамтарч гарга­сан шийдвэрийг удаан хугцаанд мөрдөж хэрэг­жүүлж болохуйц орчинд оруулах хэрэгтэй. Түүнээс биш нэг, хоёр удаагийн зөвшөөрлөөр асуудлыг шийдэмгүй. Өөрийн гэсэн  хууль  дүрэм,  журамтай байх  тогтолцоог бид хүсч байна. Бурхан Халдун уулын тухайд онцгой дэглэм гарна гэдэгт манай яамныхан бүрэн итгэлтэй байгаа. Учир нь тэнд соёлын маш үнэт өвүүд байгаа, мөн аялал жуулч­лалыг  зөв удирдахгүй бол захирагдахгүй орчин бий болох магадлалтай. Ийм учраас орчин нь нэлээн том байхаас гадна  маш нарийн дэглэмтэй, мөн орон нутгийн иргэд нь  маш  нарийн мэдээлэл­тэйгээр оролцож тэр дэг­лэмийг хамтран бий бол­гох ёстой. Манай яамны зүгээс Бурхан Халдун уул, Орхоны хөн­дий, Богд ууланд зориулж эхний ээлжинд орчны бүсийн дүрмүүдийг яаж хийхийг  судалж байгаа.

Бурхан Халдуныг тойр­­сон асуудлаар  “Зууны мэдээ”  сонинд гарсан бүх шүүмжлэлийг би үнэн, худал гэдэг талаас ярих шаардлагагүй гэж бодож байна. Харин энэ бол  хам­гийн зөв шүүмжлэл юм. Бид зөв ч бай, буруу ч бай энэ асуудалд санаа тавьж, өргөн хэлэлцүүлэг хийж байгаа нь  Бурхан Халдун уулаа  дэлхийн өвд бүртгүүлэхэд үнэлж барш­гүй хувь нэмэр оруулна. Ямар олон хүн санаа тавь­даг вэ, ямар  олон талын судалгаа байдаг юм бэ, мөн олон талын байр суурь, маргаан өрнөдөг, тэгсэн атлаа эцсийн дүнд бүгд Бурхан Халдун уулаа хамгаалъя гэсэн үзэл са­наанд хэрхэн нэгддэгийг  “Зууны мэдээ” сонины удаа дараагийн хэлэл­цүүл­гүүд нотолж өгч бай­гаа. Ийм ч учраас  манай яамны зүгээс цаашид Бур­хан Халдун уулын хам­гаалалтыг сайж­руулъя гэсэн асууд­лыг төр, зас­гийн болоод олон улсын хэмжээнд тавихад  энэхүү хэлэл­цүүл­гийн шүүмжүүд маш их тус болно гэж үзэж байна.

Б.Бат-Эрдэнэ /УИХ-ын гишүүн/:

АЛТНЫ ЭРЭЛЧДИЙГ ЯАРАЛТАЙ ЗОГСООХ ХЭРЭГТЭЙ

-Өнөөгийн нийгэм ашиг, мөнгө харвал нүдээ цухаж өгөхөд бэлэн бол­чихсон. Тиймээс түүхийн дурсгалт уулаа хадгалж, хамгаалахад бэрхшээлтэй байдаг. Тэр тусмаа мон­голчууд өөрсдөө  түүх дурс­галаа сүйдэлчих гээд бай­даг. Хамгаалалтын ажил хийгдэж байгаа ч хүссэн үр дүнд хүрэхгүй байгаа. Тайлга, тахилгын асуу­далд ч төрийн бодлого  сул байна. Бурхан Хал­дуныг төрийн тахилгатай бусад уулаас онцгойлон авч үзэх учиртай. Анх Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн, Энхтайван нар хамтран анхны та­хилгыг хийсэн. Түүнээс хойш гурван жил дараалан тахиж ирсэн ч сулрах хандлага байгаа. Бурхан Халдун бол Чингис хааны түүхт өлгий, зүүн бүсийн цэвэр усны хагал­бар газар, Хэнтий аймгийн нутагт  манай Өмнөдэлгэр сумын нутагт  байдаг уул учраас бид хамгаалалтын асууд­лыг байнга ярьж, анхаа­руулж  ирсэн. Тий­мээс энэ талаар ярьж бай­гаа Соёл, спорт, аялал жуулчлалын сайд Ц.Оюун­гэрэлийн саналыг дэмжиж байна. Эрдэмтэн, судлаачдын ярьж байгаа судалгаа, шинжилгээний асуудалд нэг талаас тө­рийн бодлого чухал юм. Тэр нь до­тооддоо болоод гадаадын судлаачдын төв­шинд ямар байх нь цаашид яригдах байх. Түүнээс өмнө хамгаалалтын асууд­лаар шийдвэр гаргах нь чухал. Бидний зүгээс тө­рийн онцгой обьектийн  хамгаа­лалтад аваач, хам­гаа­лал­тын хэлбэр нь дотоодын цэрэг, эсвэл хилийн цэргийн анги, салбар байх уу. Энэ талаар тодорхой ажил хийгээч гэсэн ч өнөө хүртэл шийдвэр гараагүй. Бурхан Халдуныг тэр хэмжээнд хамгаалах ёстой гэсэн бидний байр суурь хэвээр байгаа.  Халдун хайрхан хамаг монгол­чуудын шү­тээн гэж эрт үеэс үзэж 1000 урианхай хамгаалж ирсэн түүх эх сурвалжид бий. Тэр нь түүхийн урт хугацаанд суларсаар зах зээл эхлэх үед алга болсон. Сүүлийн үед Багануур орчмоос алтны эрэлчид том машин хөлөглөж очдог. Цаад талаас Оросын хилээс  алтны уурхайнууд ша­ламаа цутгадаг мэдээлэл бий. Хэлэлцүүлэгт УИХ-ын гишүүд, Байгаль орчны байнгын хорооны дарга, УИХ, Засгийн газрын ги­шүүн, Соёл, спорт, аялал жуулчлалын сайд, түүхч, судлаач, археолог­чид орол­цож байгаагийнх асуудлыг сайтар ярьж, тодорхой шийдэл гаргана гэдэгт найдаж байна. Бид мөн цааш нь бусад нөхөд­дөө хэлье. Төрийн зүгээс шийдвэр гаргахад бид дэмжиж ажиллана. Одоо харин тийш нь том машин­тай хүмүүс явуу­лахыг  яарал­тай хориглох хэрэг­тэй байна. Нөгөө­тэйгүүр, аялал жуулч­лалын том обьект болох талаас ирэх жилийн төсөв, төлөвлө­гөөнд оруулж одоо­ноос ярих ёстой болов уу. Бага­нуураас цааш 80 ор­чим км засмал зам тавих хэрэгтэй. Хүн болгон Бурхан Хал­дуны орой руу давхиж очдогоо больж  Босго тэн­гэ­рийн даваа орчим талбай засч уулаа бүтнээр нь харах орчинг бүрдүүлвэл оновчтой шийдэл болно.

Г.Баярсайхан /УИХ-ын байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны дарга/:

ОНЦГОЙ БҮС БОЛГОХ ХУУЛЬ САНААЧИЛЪЯ

-Нүүдэлчин монгол­чуу­дын дээд шүтээн бол Бурхан Халдун уул. Энэ уулыг олон зууны тэр­тээгээс Монголын төр хамгаалж ирсэн. Бид энэ уламжлалыг үргэлжүүлж байгаа гэж ойлгох хэ­рэгтэй. Байгаль орчин талаас авч үзвэл өнөөдөр  нөхцөл байдал яагаад  ийм боловч гэдэгт улстөрчид өөрсдөдөө дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Сонгууль боло­хоор бүлэг, фракц, на­маараа очоод зулай дээр нь нисдэг тэргээр буудаг. Энэ хамгийн муу жишээ, Монголын ард түмэнд. Түүгээр зогсохгүй  түүх рүүгээ нулимж байгаа хэрэг. Би 1990-ээд оноос эхэлсэн төрийн тахилгыг  буруутгахгүй. Гэхдээ сая Отгонтэнгэр уулыг тахи­саны дараа 30 машин хог гарсан байна. Тэгвэл саяхан хоёр  нөхөр Бурхан Халдун руу яваад зургаан шуудай архины шил түү­сэн гэж байна. Тэгэхээр бид эхний ээлжинд яах ёстой вэ гэвэл төрийн тахилгат уулуудыг тахих журмыг өөрчлөх ёстой.  Хүн болгон өөрийн биеэр хүрэлцэн очиж тахисанаар  сайн болчихгүй. Сэтгэ­лээрээ шүтэж, хайрлаж, дээдэлж явахыг  би тахина гэж ойлгож байгаа. Иймд очъё гэсэн болгоныг явуулаад  байж болохгүй. Улс түмнүүдийг харж байхад уул усаа тахиж шүтдэг нь цөөн. Мон­голчууд Бурхан Халдунаа, японууд Фүжи уулаа, бал­бууд Жомолунгма уулаа шүтдэг байх. Цөө­хөн ард түмэн ийм шүтлэгтэй. Өнөөдөр Бурхан Халдун уулыг төрийн тусгай хамгаалалттай уулын жур­маар зохицуулдаг, мөн дархан цаазтай  болгосон.  Гэтэл энэ хүрээнд онцгой  хамгаалагдаж  чадахгүй байна. Өмнөх түүхээс үзэхэд овог, аймгаар нь, нутгийнард иргэдээр нь  хамгаалуулж ирсэн. Энэ санааг үндсэндээ Ц.Оюун­­гэрэл сайд хэлж байна. Гэтэл түүнээс хойш цаг үе нь хэдэн зуунаар улирсан учраас  өнөөгийн нөхцөлд тэр хэлбэрээр хам­гаалах боломжгүй. Тий­мээс Бурхан Халдун уулд зориулсан хууль гаргах ёстой. Эсвэл тө­рийн тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуульд онцгой бүс байж болох өөрчлөлт оруулж болно. Бид  Бурхан Халдун уулаа үнэхээр хамгаалах хэрэгтэй гэж үзэж байгаа бол хууль хэрэгтэй.  Энэ талаар Ц.Оюунгэрэл   сайд­­­тай санал солил­цоход “Бурхан Халдун уулыг онцгой бүс болгох хуулийг та санаачилбал манай яам дэмжъе” гэж байна, Б.Бат-Эрдэнэ ги­шүүн мөн дэмжихээ илэр­хийллээ. Бид онцгой бүс гэж зар­ла­даг, төрийн хамгаалалтын цэрэгжсэн байгууллагаар хамгаа­луул­даг. Тэгвэл улс эх орны эх нь Бурхан Халдун уулаас эхэлсэн байна шүү дээ. Тэгэхээр тэр уулыг хамгаалах учиртай.

Байгаль орчны байн­гын хорооноос энэ асууд­лыг онцгой анхаарч бай­гаа. Монголын төрөөс  бай­галь орчныг хамгаа­лахад онцгой анхаарч, ажиллаж ирсэн. Усан сан, ойн сав бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ол­бор­­лохыг хориглох тухай хуулийг Б.Бат-Эрдэнэ ги­шүүн санаачилсан нь үр дүн­гээ өгч байгаа. Гэхдээ хэрэгжилтэд саад бэрх­шээл тулгарч байгааг хэ­лэх хэрэгтэй. Байгаль орч­ны 10 багц хуулийг УИХ баталж гаргасан. Амьд­ралд ойр хууль бол­сон. Тэдгээрийг хэрэгжүү­лэ­хийн тулд 70-80 журмыг баталж байна. ТББ, эр­дэм­тэн, судлаачид хамт­ран Бурхан Халдунаа ямар хэлбээр, ямар хэмжээнд хамгаалах вэ гэдэг асуу­дал бий. Ор тас хориглож болно, гэхдээ энэ бол 800 жилийн өмнөх цаг үе биш. Та бүхний ярьж байгаа­гаас аялал жуулчлал, эр­дэм шинжилгээ, судал­гаа, нутгийн иргэд нийл­сэн бодитой зүйлд хамт­раад дүгнэлт хийх хэрэгтэй юм.

Д.Ганбат /УИХ-ын гишүүн/:

ТҮҮХЭЭ БАТАЛГААЖУУЛАХАД АНХААРНА

-УИХ-ын хаврын чуул­­ганы өмнөхөн Г.Баяр­сайхан болон бид­ний хэдэн гишүүн хуулийн төсөл өргөн барьсан. Чингис хаан, их хааны билэг тэмдэгтэй  хэрхэн харьцах, хүндэтгэлтэй хан­дах талаар төсөлд то­дор­хой заасан. Монгол Улс 200 жил Манжийн дарлалд байсан бол  Ардын хувьсгалаас хойшхи 70 жил Оросын нөлөөнд бай­сан. Үүнээс үзэхэд бараг 300 жил гадныхны үгээр явж ирснийг  та бид мэднэ. Ардчилсан хувьс­галаас хойш түүхээ тод­руулж, үнэт зүйлээ хам­гаалахад анхаарч ирсэн. Өнөөдөр хэлэлцүүлэгт хийж байгаа нь ч үүний нэг илрэл юм. Бидний хувьд эрж хайгаад байх зүйл үгүй. Бусад улс орныг харахад түүхээ хайж бай­на. Сологосын кинонууд манай хүүхэд, залуусыг яаж төөрөлдүүлж байна вэ. Гэтэл бид эрж хайгаад байхааргүй агуу түүхтэй, түүнийг нотол­сон, батал­сан зүйлүүд нь байна. Ту­хайлбал, Бурхан Халдун уул гэхэд л “Монголын нууц товчоо”-нд тодорхой дурьдсан, тэмдэглэж үл­дээсэн бай­даг. Чингис хаан хүүхэд байхаас эх­лээд тэнд очиж эрч хүчээ авдаг байсан гээд түүх бичигт байна. Би түрүүнд хэлсэн 300 жил бид гад­нынхны үгээр явж ирсэн. Одоо харин Чингис хааныхаа шарилыг олох нь зөв юм уу, буруу юм уу. Дэлхийн II дайны түүхээс үзэхэд Доголон Төмөр хааны булш Дундад Азид байдаг. Түүнийг нээвэл дайн үүсч олон хүн хохир­но гэсэн домог нотлогдсон. Нөгөө талаас бид Бурхан Халдуныг  орчин үетэй холбоё гэж байна. Олон жил өнгөрч байхад яагаад “Монголын нууц товчоо”-ны мөрөөр  гэсэн аялал зохиож болоогүй юм. Дэл­хийн түүхтэй газруудад очиход сүртэй үүх, түүх байдаггүй. Тэгсэн атлаа түүнээс мөнгө босгож ча­даж байна. Гэтэл манайх бол өөр. Түүх нь бэлэн байж байна шүү дээ. Монгол Улсын одоогийн байгаа геополитик Чингис хааны үеийнх гэдгийг сур­талчилж таниулах ёстой.

Энэ талаар түүхч, суд­лаачид дуугарах хэрэгтэй. Аливаа зүйл эхлээд оч, дараа нь  дөл, эцэстээ түүдэг  гал болдог. “Зууны мэдээ” сониноос санаа­чилга гаргаж,  та биднийг цуглуулаад асуудал өр­нүүлж байгаа нь улс орныг нэтгэсэн, үнэт зүйлийг хамгаалсан ач холбог­долтой шийдвэрт хүрнэ гэдэгт итгэж байна.

С.Чулуун /ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн захирал/: 

ЦОГЦ СУДАЛГАА ҮГҮЙЛЭГДЭЖ БАЙНА

-Энэ асуудалд хэр их ач холбогдол өгч анхаарах нь Г.Баярсайхан ги­шүү­ний хэлээд байгаа бидний түүхийг үгүйсгэж байгаа асуудалд хариу болно. Түүгээрээ бид Чингис хаанаа, үүх түүхээ өмчилж чадна. Гэтэл хэлэлцүүл­гийн явцад сонсоод байхад нэг зүйл тодорхой байгаа нь бидэнд судалгаа бага байна. Тиймээс уул той­роод яриад  байна. 1920-иод оноос эхлэн Монго­лын эрдэмтэд судалсан. Гэхдээ зөвхөн нэртэй нь но­цолдсоор байгаад ирсэн. Нөгөөтэйгүүр нэрийн цаана бас утга байсан. Нэрийг зөв тайлбарлаж чадвал тэр уулын  утга учрыг олно гэж бодож байсан. Жамъян гуай, Х.Пэрлээ гуай, хамгийн сүүлд  судалсан Бадам­хатан нарын судалгаа тийм байсан. Би Г.Бадам­самбуугийн хэлж бай­гаатай санал нэг байна. 1870-аад оны үеэс дэлхий Бурхан Халдуны зүг ан­хаарч эхэлсэн. Тэр дотор англичууд, францууд, оросууд байсан. Ганц жишээ хэлэхэд 1913 онд Английн Бээжинд сууж байсан төлөөлөгч нууцаар Сэцэн ханд ирж ажил­ласан байдаг. Түүний 280 хуудас материал  одоогоос хэдхэн сарын өмнө Эзэн хааны академиас олдсон. Тэнд Хайлаар, Сэцэн ханаар дамжин Бурхан Халдуныг тойроод хү­рээнд ирсэн баримт, тухайн үед авсан маш олон гэрэл зураг  байна.  1924 онд Оросын эрдэмтэн Владимирцов бас ирсэн.  Англи, Орос, Франц нэлээд гол зүйлүүдээр Бурхан Халдун руу ан­хаарал хандуулж байсан. Өнөөдөр бид тэдний су­далгааны материалуудыг дэлгэж хараагүй учраас  хэлэхэд хэцүү. Гэтэл Оросын Санктпетр­бур­гийн шинжлэх ухааны академийн архивт Бурхан Халдун болоод Сэцэн ханы нутагт хийсэн тэр судлаачдын гар бич­мэ­лүүд, газрын зургаас эх­лээд бүх юм нь байна. Судлаачид өөрсдөө  ярьж,  тэр материал дээр ажил­лаад түүний дараа хам­гаа­лалт хийх, аялал жуулчлал хөгжүүлэх асууд­лаа хэ­лэл­цэх нь зүйтэй санаг­дана. Бурхан Халдуныг судлах юм бол цогц судал­гаа хийх  хэ­рэгтэй. Тэр бол ганц археологийн су­дал­гаа биш юм. Түүх, палентологи, соёлын су­дал­гааг цогцоор нь хийх хэрэгтэй. Тэгж байж суд­лах ёстой бо­лохоос хай­гуул малтлага хийх биш юм. Үндэсний болоод га­даа­дын судлаач оролцсон нэгдсэн су­далгаа хийх юм бол үүнийг хийх хэрэгтэй. Тухайлбал, эргэн тойрныг нь хам­гаалж ирсэн аман түүхийн судалгаа байна.  Мөн бич­гийн сурвалжийн судалгаа байна. Манай архивт маш их юм байгаа шүү дээ. Түүнээс гадна гадаадын архивуудад бай­гаа мате­риа­лууд бий. Тэр бүс ну­тагт нууцаар ажил­ласан хүмүүсийн судалгаа хад­га­лагдаж үлдсэн байна. Ялангуяа японууд нэлээд анзаарсан байдаг, 1910-аад  оноос. Чингис хааны голомт  хаана байна гэж эрж сурсан нь бий. Тэгэхээр энэ бүхнийг цогц болгоод дахин ярилцах юм бол арай илүү бодитой зүйл ярих болов уу. Тэр эх сурвалжуудыг ч авчирч байгаад яръя. Тэр хү­мүүсийг зүгээр явуулаагүй байх шүү. Мөнгө гаргасан газрыг нь судалж үзэхэд дандаа  хааны нийгэмлэг юм уу, геополитикийн чанартай гаргасан зардал байдаг. Тэгэхээр асар их бодлоготой хандаж байсан  байгаа биз. Хэлэлцүүл­гийн дүнд ийм цогц судалгааг салбарын яам­наас юм уу, төр, засгаас дэмжиж хийвэл манайд боловсон хүчин байгаа. Түүний дараа асуудлаа ярих хэрэгтэй.

Г.Бадамсамбуу /сэтгүүлч, судлаач/:

ЭРДЭМТДИЙН САНАЛЫГ СОНСОХ ЁСТОЙ

-Ж.Чулуун докторын саналыг дэмжиж байна. Хэлэлцүүлгийн явцад өмнө нь сонсч байгаагүй шинэ мэдээллүүд гарч ирж байгааг хүмүүс анхаарсан байх. Тухайлбал, 1910-аад  онд тийм том  экспедиц ирж тайлан гаргасныг ма­найхан өнөө хүртэл мэд­дэг­гүй. Тухайн үед ирж байсан экспедицүүдийн тайлан байхгүй. Тэд­гээ­рийг нэтгэвэл хэдэн боть ном болж мэдэхээр байна. Би түрүүнд хэлсэн танин мэдэх хэрэгтэй гэж. Тэгэ­хээр төр эхлээд энэ ажлыг явуулж эрдэмтдийг ажил­луулах хэрэгтэй. Аялал, жуулчлалын нөөц бүтээг­дэхүүний  гол нь энэ сур­валж дээр төвлөрдөг  уч­раас эрдэмтдийн са­налыг сонсох хэрэгтэй юм.

Ц.Цэрэндорж /ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн Дундад зууны салбарын эрхлэгч/:

ТҮҮХЧ, АРХЕОЛОГИЧДЫН  БАГ ТОМИЛЖ СУДЛУУЛЪЯ

-Гадаад дотоодынхон Бурхан халдуныг сонир­хож байгаа хоёр шалтгаан бий. Эхнийх нь мон­гол­чуудын анх үүсч гарсан Бөртэ чоно, Гоо марал тэнгис далайг гаталж ирээд Бурхан Халдун ууланд нутаглав гэж бай­даг. Иймээс монгол­чууд бид шүтэж байгаа юм. Харин гадаадынхны хувьд тэнд  Чингисийн шарил, бунхан байгаа гээд   олох үүднээс илүү сонирхдог. Бидний хувьд  Чингис хааны шарил байсан ч,  байгаагүй ч Бурхан Халдун уул монголчуудын шүтээн, ариун дагшин  газар байх нь ойлгомжтой. Тиймээс хамгаалах асуу­дал одоо ярьж байна. Бүүр ч их хоцроогүй  асуудал учир яаралтай хамгаалалтад авах  ёстой байх. Түүний дараа ЮНЕСКО-гийн соёлын өвд бүртгүүлэх болон бусад асуудлыг нэлээд нухацтай хийх хэрэгтэй.  Одоо Бурхан Халдуны судалгаа хийгээд байгаа ч юм шиг, үгүй ч  юм шиг ярьж  байна. Сурвалжийн судалгаа, түүхийн судал­гаа, угсаатны судалгаа, тахилгын судалгаа, тэр дотроо тахилга гэхэд хэдэн янз  байсан юм, уулыг тахиад байгаа юм уу, өвгөдийнхөө сүмийг та­хиад байгаа юм уу энэ бүх асуудлын учрыг олсны дараа бусдыг нь ярих  хэрэгтэй.  Монголын түүх ялангуяа Дундад зууны, Эзэнт гүрний үеийн түүх үндсэндээ дэлхийн түүх. Тиймээс дэлхийн маш олон орны эрдэмтэн  хэдэн зуун жил судалж  ирсэн. Судалгаа, сурвалжийг бид үзээд барахгүй. Манай эрдэмтэд энэ талд нэг их дээгүүр давхиж чадахгүй байна. Судлаачдаа нэмж, дэмжих хэрэгтэй. Ний нуугүй хэлэхэд Бурхан Халдуныг нарийн мэдэх хүн байхгүй шүү. Тэгэ­хээр энэ талын тусгай баг гаргаж археологийн су­далгаа хийх хэрэгтэй. Ажилтай хүмүүсээр ийм зүйл хийлгэвэл үр дүнгээ өгөхгүй. Тиймээс тусгай  баг гаргаж 2-3 жилийн ул суурьтай судалгаа, бүх зүйлийг хийсний дараа­гийн асуудал ЮНЕСКО-гийн өвд бүртгүүлэх талаар ярих ёстой болов уу. Энэ талаар олон хүн судалдаг гэж боддог байх. Үнэндээ Түүхийн хүрээлэнд 30 гаруй  хүн ажилладаг. Гэтэл Монголчууд хэдэн жилийн түүхтэй билээ. Тэр дундаа Эзэнт гүрний түүхийг зургаан хүн судалж байна. Дэлхийн 200 жилийн түүхийг зур­гаан хүн судалж чадах уу. Аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй юм болж байна. Тий­мээс энэ тал дээр анхаарах хэрэгтэй. 

Ч.Энхтайван /Цагаан шонхор компанийн захирал/:

ОНЦГОЙ БҮС БОЛГОЖ, ДОТООДЫН ЦЭРГЭЭР ХАМГААЛУУЛЪЯ 

-Би 1990-ээд онд  Бур­хан Халдуныг анх төрийн тахилгатай болго­сон үеэс эхлэн  дэмжиж оролцож ирсэн. Анх Ерөн­хий сайд асан Д.Бямба­сүрэн гуай, Ерөнхийлөгч асан П.Очир­бат нар са­наачлан тахисан. Тэр үед төр ху­вийн компанийн дэмжлэг авдаг байсан юм. Эхний хэдэн тахилгыг манай “Цагаан шонхор”  ком­пани ивээн тэтгэсэн. Д.Бямбасүрэн гуайн за­хиалгаар Бурхан Халдун хайрханы шүншгийг та­хисан. Өөрөөр хэлбэл, хуучин шүншгийг больш­векуудын захиалгаар ухаж авсан гэх мэдээлэл бай­даг. Иймээс дахин шүн­шиг­лэсэн. Бурхан Халдун Монголын түүхтэй салш­гүй холбоотой.

Тэнд Чингис хааны шарил байгаа гэдгийг га­даад, дотоодын олон зуун жилийн судлаачдын гарга­сан асуудал учраас бидэнд  итгэл үнэмшил байна. За­рим нь сэтгэлийн хөөр­лөөр Чингис хааны булш тэнд бий гэж хэдэн жи­лийн өмнө зарласнаас болж сэтгэл зовниж бай­сан. Тэр үнээхэр үнэн бол гаднаас зэвсэглэсэн эт­гээ­дүүд орж ирээд ух­чих­вал яах вэ. Хэн хам­гаалж чадах юм. Манай ганц нэг нисдэг тэрэг мэдээ аваад очно. Тэднийг устгачихвал хэн мэдэх вэ. Энэ хамгийн бодитой аюул.  Бурхан Халдунд ихэсийн газар байх магад­лал маш өндөр. Тиймээс сүүлийн үеийн гадаадын болон дотоодын булш ухаг­чид олз омог хайгчдаас хамгаалж тө­рийн онцгой хамгаалал­тад байлгах  хэрэг­тэй. Хоёр гуравхан байгаль хамгаа­лагч  биш, дотоо­дын зэв­сэг­лэсэн хамгаа­лалт байх ёстой гэж бодож байна. Мөн Босго тэн­гэрийн да­ваанаас цааш хүмүүсийг очуулах­гүй байх талаар хуульчлах хэрэгтэй. Хэд­хэн жилийн өмнө тахилга хийхээр явахад тэнд цир­кийн баавгай тавьчихаж. Тэр нь хүн рүү хамаагүй дайрдаг гэхээр нь бол­гоомжлоод хуучин тахиж байсан газар дээрээс нь тахьсан. 14 км-ийн зайтай хажуу талын даваанаас дээрээс тахь­сан. Хуучин уламжлал тийм байсан юм билээ. Тахилга хийхэд байгалийн маш их бэрх­шээлтэй газар учир их та­хилгаар хэдэн зуун ма­шин, хүн очоод ойр орчныг нь  сүйдэлчихдэг. Тиймээс Босго тэнгэрийн  даваа­наас цааш машин явахыг бүрэн хориглох хэрэгтэй. Онцгой шаард­лагатай үед нисдэг тэргээр юмуу, мо­риор очдог байх хэрэгтэй. Мал байхгүй, ан амьтан хүртэл ховор ширэнг ойтой бэрх газар. Байгалийн тэр  тогтолцоо нь  их өвийг хамгаалахад эргэлт болж байсан. Мөн гадаадын судлаач, бай­гууллага, хаа­нахын ямар ч байгууллага байсан хо­ривол яасан юм. Шаард­лагатай гэж үзвэл, төр засгийн захиалгаар мэр­гэжлийн байгууллага, судлаачид хамтарч судал­гаагаа сайн хийж авъя. Би залуу байхдаа олчих юмсан, олчихвол түүхэн сурвалжууд гарч ирнэ. Чингис хаан Монголынх гэсэн баталгаа болно, хааны булшийг байр­луулаад аялал жуулчлалыг зохион байгуулж их мөнгө олъё гэж боддог байсан үе бий. Гэхдээ олон хүн эсэргүүцэж байсан юм. Яаж хамгаалах юм бэ, танай улс хамгаалж чадах уу гэж асуудаг байсан. Үнэхээр бид дино­зав­рынхаа олдворуудыг хам­гаалж чадахгүй байна шүү дээ. Музейгээсээ эрхлэгч нь хамаг юмыг нууцаар гаргаж байна. Тэгэхээр бид хамгаалж чадна гэсэн ямар баталгаа байгаа юм. Цаг нь болсон юм уу. Ер нь гадныхан шиг булшийг нь ухаж гаргаж их хааныхаа ясыг өндөл­зүүлэх хэрэг байна уу. Манай ёс заншил ондоо шүү дээ. Суурин улсын соёл иргэншлээс өөр. Шаардлага байгаа юм уу. Тэгэхээр  хэрэггүй байх гэж бодож байна. Шаардлагатай гэж үзвэл Монголын мэргэжлийн байгууллага нь гадаадын судлаачидтай  хамтарч үндэсний аюулгүй байд­лаас зөвшөөрөл авч байж судлах ёстой. Тэгээд ч гадаадынханд манайхаас илүү гарч  мэдэх  зүйл  байхгүй, ганцхан техник технологийг ашиглаж болох юм.

С.Дашдаваа/ БОНХЯ-ны Тусгай хамгаалалттай нутгийн удирдлагын газрын ахлах мэргэжилтэн/:

БУРХАН ХАЛДУНЫГ ЗОРЬЖ ОЛОН ЖУУЛЧИН ИРДЭГ

-Бурхан Халдуныг хам­гаалах тусгайлсан жу­рам, баримт бичиг гаргах хэрэгтэй. Хууль гаргасан ч буруугүй. Тахилгатай уулаа хамгаалах дотоодын цэргийн нэг салаа байхад яагаад болохгүй гэж. Байгаль, дурсгал, соёлынх нь талаас яаж хамгаалах вэ, хэрхэн  зохицуулах талаар хуульчилж  болмоор санагдана. Нөгөө талаар хамгаалалтын дараа  судалгаа шинжилгээний ажлыг яаж явуулах талаар ярилцах нь зүйтэй. Энэ талаар “Цагаан шонхор” компанийн захирал  Ч.Энхтайван гуайн саналыг  дэмжиж байна. Гадаадынхнаар  судалгаа, шинжилгээ хийлгэхийг дэмжиж болохгүй. Монголын түүх, архео­логийн судалгаа хийдэг эрдэмтэд чадалтай, тэр ажлаа хийж чадна. Техник хэрэгслийн асуудал байдаг байх. Бурхан Халдун уулаа тал талаас судлаад шийдэлд хүрэх төсөл боловруулах юм уу, баг гаргаж зохион байгуулж болох байх. Мөн ялал жуулчлалын асуудал байна. Манай Тусгай хам­гаалалттай газрын хамгаалалтын захиргаа, салбарын яамнаас хийж байгаа ажил бий. Хэнтий, Төв аймгийн Засаг дарга нар ийм хэлэлцүүлэг хийж байсан юм. Тэгэхээр орон нутгийн удирлагууд энэ талаар санаачилгатай, дэмжих сонирхолтой байгаа. Тахилга хийдэг газар руу явахыг  хориг­лохыг журамдаа тусгах ёстой. Алсаас хардаг, ажиг­лах байгуу­лам­жуудыг бий болгодог байх хэрэгтэй. Аялал жуулч­лалын компаниуд гадаа­даас хэдэн арваар нь жуул­чид аваад ирдэг. Бурхан Халдун ууланд гаргана гээд манай яаманд ирж байгаа юм. Бид зөв­шөөрдөггүй. Тэд янз бү­рээр үзнэ. Тэгж ярих юм бол эмэгтэй хүн очиж байсан зэргээр ярьж байгаа юм. Манай аялал жуучлалын компаниуд ашгаа бодоод ийм л бай­далтай байна. Тиймээс хууль журамаа өвөг дээдсийн захиас, Монголын ёс зан заншил аль алиныг бодолцож хийх нь зүйтэй.

 Б.Хашмаргад /Хан Хэнтийн УТХГ-ын  хамгаалалтын захиргааны  дарга/:

ХОЁРХОН  БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАГЧ ХҮЧИН МӨХӨСДӨНӨ 

- Бурхан Халдун уулын хамгаалалтыг хийхэд хүмүүсийн ярьж байгаа саналууд үнэтэй юм. Учир нь энэ бүс нутаг дэлхий нийтээр хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр гарч, гаднын судлаачдын болон шунагчдын хараанд өртөж байдаг. Хам­гаа­лалтын захиргаа байгаль орчин  талаасаа хамгаалж байгаа. Нөөц боломжоороо хоёр байгаль хамгаалагч ажилладаг. Ийм хүчээр удаан хугацаанд хам­гаалж, гаднын халдлагад өртүүлэхгүй гэдэг нь хүнд. Бурхан Халдун уулын тахилга, тайлгатай хол­боотой Ерөнхийлөгчийн 1995 оны 110 дугаар зарлиг  бий. Түүнд  төрийн тусгай хамгаалалттай уулуудаас Бурхан Халдун уулыг  онцолж хар сүлдний тахилгатайгаар тусгасан. Отгонтэнгэр, Богд, Алтан-Овоо зэрэг ууланд ийм зүйл байхгүй. Ганцхан Бурхан Халдун ууланд бүх цэргийн хар сүлдийг цэн­гүүлэх шийдвэр  гаргасан. Тэгэхээр  Батлах хам­гаалах яам, дотоодын цэргүүдтэйгээ хамтраад хар сүлдний тахилгатай уулыг хамгаалах гарц байж болох юм. Мөн БОНХЯ-нд боловс­руу­лагдаад бэлэн болж байгаа Тусгай хамгаалалттай газар нутагт судалгаа шинжилгээ хийх журам батлагдах төвшиндөө хүрч байгаа. Энэ журамд манай Хан Хэнтийн тусгай хамгаалалттай газраас оруулж байгаа асуудал нь сүүлийн үед сонинд тавигдсан асуудалтай хол­богдуулан тусгай хам­гаалалттай газарт шинж­лэх ухааны хүрээлэнгийн эрх бүхий хүмүүсийн шийдвэрээр батлагдсан төлөвлөгөө удир­дамж­тайгаар баталгаажсан хүмүүс салбарын яаманд төлөвлөгөөгөө танил­цуулж, зөвшөөрөл аван хамгаалалтын захиргаатай гэрээ байгуулж ажиллана гэсэн  саналыг тусгасан. Харин аялал жуулчлалын маршрутын хувьд тусгай хамгаалалтай газар нутагт зорчих асуудлыг үнд­сэндээ зогсооё гэсэн бодолтой байна. Хү­мүүсийн санал  ч нийлж байна. Гэхдээ бидний дээр үеэс уламжлаад ирсэн ёс заншлаа хүндэтгэх үүднээс Босго тэнгэрийн давааг давуулахгүйгээр наад талаас Бурхан Халдун уулыг хардаг байх нь зүйтэй. 16 км орчим агаарын зайнаас ду­рангаар харуулаад бу­цаа­даг байж болно. Ма­шинаар явуулж байгаль сүйтгэхгүй. Бид нар зам талбай гээд байгаагаас биш газар доор нь түүхийн ямар их үнэ цэнэтэй юм байгааг мэдэхгүй. Тиймээс энэ газар нутгийг хам­гаалах үүднээс мориор явдаг маршрутыг нэг­дүгээрт бий болгоё гэсэн саналыг дэвшүүлж байна. Хэлэлцүүлэгт шийдвэр гаргах төвшний хүмүүс оролцож байгаад олзуур­хаж байна. 2014 онд Бурхан Халдун уулын их тахилга болох ёстой. Та­хилыг үйлдэх хамгаа­лалтын захиргааны зүгээс нэг саналыг уламжилмаар байна. Тодруулбал,  та­хилга, тайлга гэх хоёр үйлийг ялгаж оруулмаар байна. Түүхэн уламж­лалаараа бодсон ч Бурхан Халдунд цөөн  тооны хүмүүс очиж тахилгыг хийдэг. Тайлгын наадмыг 1918 оноос арван засгийн наадам гэж нэрлээд Хан Хэнтий уулын тайлгын наадмыг наад талд нь хийдэг байсан. Энэ талаар журамдаа оруулах юм уу зохион байгуулалттайгаар хийх юм бол хүмүүс тусгай хамгаалалттай газар руу явахаа болино. Тэр олон морь мал уяачид, гуанз, бараа таваар ачиж явдаг байдлыг журамлах боломжтой. Хуучин арван засгийн наадмыг Хэрлэнгийн гүүр орчим хийдэг байсан гэдэг. Тэгэхээр бид уламжлал тал руу нь хандуулж, хү­мүүсийн тахилга шүтээн сэтгэхүйд хандуулбал илүү үр дүнтэй болох байх. Энэ талаар тахилгыг зохион байгуулах үеэр ажлын хэсэг хуралддаг. Энэ үеэр та бүхэн санаа оноогоо нэмэрлээч гэж хүсэх байна.

Г.Бадамсамбуу /сэтгүүлч, судлаач/:

ОРОЙД НЬ ГАРДАГ ХҮНИЙ ТООГ ЦӨӨЛЬЕ

-Хэрэв холоос хардаг аялал жуулчлалын маршрут гаргавал дэлхийд хүрч чадахгүй ганцхан үзмэр бий болох байх. Дэлхийн өвд бүртгэгдсэн бүх ариун уулс, тахил сүмүүдэд дандаа хүмүүс очдог. Тэнд нь зохи­цуул­чихсан аялал жуулчлалын хэлбэр байгаа юм. Тэгэхээр манайх дэлхий дээр алсаас харуулдаг  ганцхан үзмэртэй болох нь.Угаасаа нууц байсан үзмэр нууцаараа байх, хүмүүсийн сонирхлыг улам их татах өвөрмөц зүйл  бий болох юм байна. Тиймээс үүнийг илүү амттай, сонирхолтой, дав­тагдашгүй байлгах мэд­рэмжийг өгдөг хэмжээнд энэ бүтээгдэхүүнийг боловсруулах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн ганц ариун нууц үзмэр болох юм. 20 жилийн өмнө энэ талаар хэн ч мэддэггүй байлаа шүү дээ. Чингис хаан түүхэнд бичсэнээр ганцаараа тэр ууланд явдаг, арми нь наана уулын бэлд голын хөндийгөөр байдаг уламжлалтай. Тиймээс төрийн тэргүүн болон цөөн  хэдхэн хүн очдог, бусад нь уулын бэл  юм уу тэр хавиар байрлаж тайлгын наадмаа хийдэг уламж­лалтай байвал сайхан байх болно.

Б.Хашмаргад /Хан Хэнтийн хамгаалалтын захиргааны дарга/:

ХОЁРХОН БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАГЧ АЖИЛЛАЖ БАЙНА

-Эрт  үеэс  олон эх сур­валжид Бурхан Халдун уулыг онцгойлон хам­гаалж ирснийг дурьдсан  байдаг. Халх журам, бусад   хууль цаазын бичгүүдэд Бурхан Халдуныг хамгаалах талаар дурьдсан байдаг. Сүүлийн үед Бурхан Халдун уулыг хамгаалах асуудал төрийн анхааралд орсон байгаа. Дархан цаазат газрын ан­гил­лаар хамгаалж байна. Тусгай хамгаалалттай газрын сүлжээнд оруулах дөрвөн нөхцөл байдаг юм. Тэр нөхцлөөр дэглэм, горимын өндөр шаард­лагаар хамгаалж байна. Дархан цаазат газар нь дотроо онгон бүс, хам­гаалалтын бүс, хязгаарлалтын бүс гэж гурван бүстэй. Бурхан Халдун бол хязгаарлалтын бүсд байдаг. Хязгаар­лалтын бүсийн дэглэмийг хуулиараа тогтоочихсон байгаа. Бидний хувьд дархан цаазат газрын хязгаарлалтын бүсэд холбогдох дүрэм журмын дагуу Бурхан Халдун уулыг хамгаалж байгаа гэж ойлгож болно.  Зөвшөөрөгдсөн үйл ажиллагааг холбогдох яамдууд хэрэгжүүлдэг. 1992 оны Ардын Их Хурлын тогтоолоор анх тусгай хамгаалалтад авч байсан юм билээ. Одоогоор Бурхан Халдун уулыг онцгойлон хам­гаалдаг байгаль хам­гаалагч нэг байсан. Сая дөрөвдүгээр сарын 1-нээс хоёр болгож нэмсэн. Бурхан Халдун уулын орчимд хяналт шалгалтын постуудыг шинээр нэмж, аялал жуулчлалыг зохи­цуулах ажлуудыг хийж эхлээд байна. Дотоодын цэргийн хамгаалалтаар хамгаалах уу, эсвэл өөр шийдэл хайх уу гэж ярил­цаж байна. Бурхан Халдун уулыг онцгой бүс гэж тог­тоохоос илүү одоо байгаа тусгай хамгаалалттай газрын хуулийн хэрэг­жилтэд илүү анхаарах хэрэгтэй болов уу гэж бодож байна. Аялал жуулч­лалын хувьд зөв­шөөрөгдсөн бүсд тодорхой маршрутын дагуу үйл ажил­лагаа эрхлэхийг зөв­шөөрсөн байдаг. Бурхан Халдун руу явдаг зам, маршрут нь зөвхөн сүсэг бишрэл, эргэл мөргөлийн хэлбэртэй болохоос баталгаажсан зам, харгуй байхгүй байна. Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яамнаас аялал жуулч­лалын зам, маршрутыг тодорхой болгох ажлуудыг хийж байна. Үүнд хамгаалалтын захиргаа болон нутгийн иргэдийн дэвшүүлж байгаа саналын хувьд босго тэнгэрийн давааг давахыг дэмжихгүй байгаа. Босго тэнгэрийн давааны наад талаас өндөр уулан дээрээс Бурхан Халдун уулыг дурангаар хардаг газруудыг бай­гуулах маягаар аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх боломж бий гэж харж байна. Хэрэв ингэвэл аялал жуулчлал зөв хөг­жинө. Мөн зохи­цуу­лалттай болно. Сонирхсон байгууллага нь хариуц­лагатай болох нөхцөл бүрдэнэ гэж бодож байна.

Н.Уртнасан

/ Бурхан Халдуныг ЮНЕСКО-д бүртгүүлэх ажлын хэсгийн ахлагч/:

ТАХИЛГЫН БҮХ ТӨРЛИЙГ АГУУЛСАН  ИЙМ УУЛ ДЭЛХИЙД  БАЙХГҮЙ

-Бурхан Халдун уулыг дэлхийн өвд бүртгүүлэх урьдчилсан жагсаалтыг 1997 онд оруулсан байдаг. Түүнээс хойш энэ талаар хөөцөлдөх боломж байсангүй. Хоёр жилийн өмнө Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарсны дагуу хоёр яам шийдвэр гаргаж, ажлын хэсэг гаран өнгөрсөн зун ажиллалаа. Дэлхийн өвд бүртгүүлэх уул бол гарцаагүй мөн л дөө. Дэлхийн өвд шүтлэг, тахилгатай 20-иод уул байдаг. Манай нүүдэлчин соёлыг илтгэсэн ганцхан уул дэлхийн өвд бүртгэгдсэн байдаг. Тэр уул Бурхан Халдунтай харьцуулахад тийм ч алдар хүндтэй уул биш л дээ. Тиймээс Бурхан Халдун уулыг дэлхийн өвд гар­цаагүй бүртгүүлэх ёстой гэж бид өнгөрсөн жилээс  ажилласан. Ямар утгаар гэхээр гурав, дөрвөн үнэт зүйл байгаа юм. Нэг­дүгээрт,  энэ уул  эртнээс тахиж ирсэн, шүтлэгийн зан үйл нь дэлхий дахинд үнэ цэнэтэй. Шүтлэгийн бүхий л хэлбэрийг өөртөө агуулж байдаг. Ийм та­хилгын бүх төрлийг ха­марсан уул дэлхийд бараг байхгүй. Энэ бол дэлхийн түүхийн гарцаагүй гэрч, нотолгоо. Яагаад гэхээр Чингис хааны амьдралтай салшгүй холбоотой. Их Монгол улсын үүсэлтэй салшгүй холбоотой уул мөн. Судалгаагаар Бурхан Халдун уулын тухай “Монголын нууц товчоо”- д яг энэ нэрээр нь 27 удаа дурьдсан байна. Тэгэхээр энэ бол гарцаагүй Азийнх ч биш дэлхийн түүхтэй холбоотой уул юм. Энэ бол дэлхийн өвд бүртгэгдэх нэг том шалтгаан юм. Шалгуур нь угаасаа хүн төрөлхтний түүхийг нотолсон байна гэж байдаг юм. Нөгөө талаар зөвхөн Чингис хааны дурсгалаар гайхалтай биш. Биет бус соёлын өвийн жинхэнэ илэрхийлэл юм. Нүүдлийн соёл иргэншил, язгуурын монгол соёл эргэн тойронд нь жинхэнэ утгаараа хөгж­сөн байна. Археологийн болоод түүхийн олдво­роороо асар их үнэ цэнэтэй. Мөн байгалийн асар их үнэ цэнэ бий. Дэлхийн том хагалбар газар тэнд байна. Олон гол мөрөн тэндээс урсаж дэлхийд цутгаж байна. Ерөөс Азийн экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалахад Бурхан Халдун уул, түүний эргэн тойрон дахь байгаль онцгой ач холбогдолтой. Тиймээс дэлхийн өвд бүртгүүлж болно. Иймээс хамгаалах зайлшгүй шаардлагатай. Хэдийгээр хууль журмын дагуу хамгаалалтад авсан боловч огтхон ч хангалтгүй байна. Агуу их шүтлэгтэй, түүхтэй нутаг азаар тэр хэвээрээ явсаар байгаад ирсэн юм биш үү. Одоо л болохоо байж эхэллээ шүү дээ. Дуртай хүн нь авирдаг, дуртай хүн нь ухдаг. Тэрүүгээр явж байхад энд тэнд ухчихсан байдаг шүү дээ.

З.Батсайхан /МУИС-ийн архелоги-антропологийн тэнхимийн багш, археологич/ :

ТЭНД ЮУ БАЙГААГ ТОГТООХОД ХАМТАРЧ АЖИЛЛАХ ХЭРЭГТЭЙ

-Яаж хамгаалах вэ гэдэг асуултад миний хувьд ингэж бодож байна. Тэр орчимд хэдэн зам харгуй байна, машинаар яаж очих вэ, мориор хэрхэн очих вэ. Нутаг орныхны явдаг орон нутгийн зам харгуйг судлаад хаана харуул хамгаалалт тавих вэ гэж яривал илүү үр дүнтэй болох болов уу гэж бодож байна. Зарим үед Бурхан Халдун дээр 100-гаад машин цугладаг. Нэг машинд таван хүн гээд бодохоор хэдэн хүн очиж байна. Нэг машинд хэдэн шил архи байх вэ. Уг нь их сайхан зүйл бодож очдог байх. Гэтэл тэнд очоод хог хаяхаас эхлээд үнэхээр хариуцлагагүй. Тэнд хэдэн том хогийн цэг байгааг зарим нь мэдэхгүй байх шиг байна. Үүнийг Бадамсамбуу бид хоёр харж байсан. Тэр байтугай тэндээс боломжийнхоо хэрээр зургаан шуудай архины шил түүж хаяж байсан. Самар жимсний үеэр 2-3 мянган хүн тэнд өвөлждөг юм байна. Нөгөө талаар бид ерөнхийдөө тийм уул, тийм түүхтэй гэдгийг нь гадарлаж байгаа. Гэхдээ яг юу байгаа вэ гэдгийг нь бид мэдэхгүй байгаа шүү дээ. Зүгээр л яриад байгаа. Ихэсийн газар байгаа, Чингис хааны булш байгаа. Гэтэл түүнийг өнөөдөр археологийн нарийвчилсан судалгаа хийгээд тогтоочихсон юм байхгүй шүү дээ. Юуны өмнө тэнд юу байгааг олж тогтоохын тулд хамтарч ажиллах хэрэгтэй юм биш үү. Бурхан Халдун зөвхөн биш их, бага Хэнтийн нуруудаар цөөнгүй тооны чулуун байгууламжууд байдаг. Үүнийг мэдэх нэг нь мэднэ. Ямар улсууд мэддэг вэ гэхээр янз бүрийн юм хайж явдаг хүмүүс мэддэг юм билээ. Тэр байтугай байгаль хамгаалагч нь хэлж өгдөггүй. Зарим нэг эх орноо гэдэг хүмүүсийн үгээр зарим нэг булшийг зургийг нь авсан /үзүүлэв/. Гэтэл дотор нь метр орчим гуалин бэлдээд тавьчихсан байгаа юм. Миний ойлгосноор бэхэлгээ хийх гэж тавьж гэж бодож байна. Яг энэ булшны хажууд хэм­жээгээр нь ухчихсан нүх байж байна. Бид зуны судалгаанд гарахын өмнө заавал зөвшөөрөл авдаг. Тэр үед надад Ерөн­хийлөгчийн зарлиг гарсан учраас өгөх боломжгүй гэсэн хариу өгч байсан. Гэтэл тэр зун нь ямар ч зөвшөөрөлгүйгээр баахан хүмүүс ажиллаж байна гэсэн сураг гарсан. Тэр нь нөгөө Алберт Лин байж таарсан л даа. Хэдэн монголчуудтай, баахан унаа машинтай оччихсон. Гэтэл үндэснийхээ судлаачийг болохоор хийлгэдэггүй. Тэр залуу бол кинон дээрээ хүртэл ярьж байна лээ. Ерөөсөө вагонд явж байхдаа л Монголд мөнгө олж болох юм байна гэж бодсон гэж. Тэгэхэд золбин маягийн хужаа ирээд дуртай газраа явж байна. Үүнд өөрийн саналаа хэлэхэд манайд судалгаа хийчих газрууд байна шүү дээ. Хамгийн гол нь бие биенийгээ хүндлээд, ойлгоод, хүчээ нэгтгэх бүрэн боломж байна. Альберт Лингийн судалгаанаас дутахааргүй ажиллах боломж бидэнд байна. Үндэсний судлаачид байна. Өргөн хүрээтэй хайгуул хийгээд хаана том булшууд байгааг ядаж кординатыг нь тогтоомоор байна. Дараа нь хамгаалалтын асуудлыг яривал илүү үр өгөөжтэй болов уу. Одоогоор бол бид яг юу байгааг нь мэдэхгүй. Зүгээр сургаар яриад байгаа шүү дээ. Энэ бол ганц булшны зураг. Өөр зөндөө байгаа. 

 Д.Цогтбаатар /ШУА-ийн Археологийн  хүрээлэнгийн секторын эрхлэгч /:

ӨНӨӨГ ХҮРТЭЛ ТОДОРХОЙ ЗОРИЛГОТОЙ СУДАЛГАА ХИЙГЭЭГҮЙ

-Бурхан Халдунд археологийн судалгаа то­дорхой хэмжээгээр хийгдсэн. Хожим нутаг орны малчид нүүдэллэж, хуучин уламжлалаа хадгалж үлдсэн нь бага болсон шиг санагддаг. Тиймээс нэг хэсэг аман уламжлалыг мартсан үе бий. Гэвч бичгийн болон тодорхой хэмжээний судалгааны ачаар ийм Хоригийн бүс байна. Үүнээс дотогш ийм зан үйл бий гэх зэргээр тодорхой болгосон. Тийм ч учраас Хоригийн бүс нутагт археологийн олдворууд ховор. Сая хэлээд байгаа “Гурван гол” -ийн судалгааны ангиуд уул бүхнийг биш, ерөнхийд нь судалсан байдаг. Хоригийн бүс гэдэг нь хааш хаашаагаа уулаа тойронд 50-60 км байхгүй юу. Тэр газрыг одоогийн төвшинд археологийн нарийвчилсан хайгуул үнэндээ хийгдээгүй. Саяын хийсэн судалгаа бол эргэн тойронд хийгд­сэн судалгаа. Үндэсний судлаачид зайлшгүй судлах шаардлагатай. 2010 онд Ерөнхийлөгчийн зар­лигаар тахилгатай ууланд эрдэм, шинжилгээний судалгаа хийхдээ Үн­дэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд мэдэгдэнэ гэсэн чиглэл гарсан. Тэрнээс хойш бид ямар нэгэн байдлаар Гурван голын эх орчим, их хаадын онгоны судал­гааны саналд тат­галзсан хариу өгч байна. Өнөөдрийн байдлаар ямар нэгэн тодорхой зорилготой судалгааг хийгээгүй. Харин орчны бүтэц, явах далимдаа үзэж харсан зүйл бий. Ерөнхийлөгчийн зарлигт бас нэг агуулга бий. Үндэсний суд­лаачдын хүчээр малт­лагын бус аргаар судалж тогтоох нь зүйтэй гэж. Энэ талаар тодорхой төсөл хэрэгжүүлээд, ажил хэрэг болгоё гэж ярилцсан. Сонины материал харж байхад тэнд сүүлд ухсан эсэхийг мэдэхгүй байгаа юм. Яваад үзэхэд бол ухсан зүйл байхгүй байгаа юм. Ургаа мод бол үргэлж унадаг. Тэрний ёроолоос янз бүрийн материал гардаг. Тэдгээрийг харж л судлаачид таамаг дэвшүүлдэг. Малтаагүй ч гэсэн цэвэр археологийн зорилготой судалгаа байхгүй юу. Тэгэхээр заа­вал дүрэм журмын дагуу зөвшөөрөл авах ёстой. Тайлангаа үзүүлэх ёстой. Бид нэг дор л ажиллаж байсан хүмүүс. Одоогоор иймэрхүү дүгнэлтүүд байна, ийм тайлан байна гээд хоорондоо ярилцах боломжтой байсан. Заавал өнөөдөр энд суугаад би, чи гэх шаардлагагүй байсан. Эрдэм шинжилгээний ажилд нууц зүйл байхгүй. Тайлан бол ил тод байх ёстой.

Ц.Ишдорж /Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн:

УУЛЫГ ТЭР ЧИГЭЭР НЬ ХАМГААЛАХ ХЭРЭГТЭЙ

-Бурхан Халдун гээд нэрнээсээ эхлээд сонин шүү дээ. Хүмүүс   байгаль,  газар зүйн талаас нь ярьж байна. Би их хаадын оршуулгын өлгий гэдэг талаас нь ярья гэж бодож байна.  Цөөнгүй  жил олон орны эрдэмтэд энэ газрыг ингэж ойлгосоор ирсэн. Чингис хаан татаруудаас зугтаагаад явж байхдаа энэ ууланд байгаа эцэг өвгөдийнх нь сүнс өөрийг нь аварлаа гэж ойлгосон байдаг. Тэгэхээр бөөгийн ёсоороо бол эцэг өвгөдийн оршуулга байдаг газар гэж ойлгож байгаа юм. 1295 онд их ширээний төлөө тэмцэл болоод Хубилай хааны ач хүү Дамала, Төмөр өрсөлдөөд Төмөр нь ялсан юм.   Дамалаг энэ эцэг өвгөдийн сүнсийг хамгаалуулахаар Чин ван цол өгөөд явуулсан байдаг. Тэр хүн ирээд сүм байгуулсан мэдээ байгаа юм. Яг Бурхан Халдунд биш л дээ. Хэрлэн голын эхэнд Богдын голын зүүн эрэг Бурхан Халдуны баруун хормойд байгаа сүм шүү дээ. Чингис хааны онгон байгаа газрыг тэр сүм болов уу гэж францууд үзсэн байдаг. Дараа нь германууд бас тэгж дүгнэсэн байсан. Манай эрдэмтэд ч  мөн байх гэж таамаглаж ирсэн.  Бурхан Халдуныг хамгаална гэвэл  тэр  Дамала гээд сүмтэй нь, уулыг тэр чигээр нь хам­гаалах ёстой. Хам­гаалалтын газраа Богдын голын баруун эрэг дээр байгуулах боломжтой. Өөр талаасаа хүн гарах газар байдаггүй юм шүү дээ.

Альберт Лингийн судалгааны  тухай  мэтгэлцээнийг   дараагийн дугаараас уншаарай

Хэлэлцүүлгийн дүнд Бурхан Халдун уулыг  төрийн болон олон нийтийн анхааралд  оруулж чадсан хэмээн бид үзэж байна. Онцгой бүс болгох тухай хуулийн төслийг   УИХ дахь Байгаль орчин, хүнс, хөдөө  аж ахуйн байнгын хорооны дарга Г.Баярсайхан санаачлан боловсруулах  бодолтой  байгаагаа хэлсэн. Мөн түүний саналыг ССАЖЯ болон УИХ-ын нэр бүхий гишүүд дэмжихээ илэрхийлсэн  юм.

“Зууны мэдээ” сонины нийгмийн хариуцлагаа хэрэгжүүлж  дэвшүүлсэн гол асуудал болох “Бурхан Халдуныг онцгой бүс болгоё” гэсэн  санал хэрэгжинэ гэдэгт найдаж байна. Түүнийг дагаад харуул, хамгаалалтын асуудал ч ямар нэгэн хэлбэрээр хуульчлагдах биз.

Хэлэлцүүлгийн дотор өрнөсөн бас нэгэн  хэлэлцүүлэг бол  бидний эрэн сурвалжилсан “Бурхан Халдунд халдах эрхийг Альберт Линд хэн өгөв”, “Бурхан Халдунд халдагсдын мөрөөр...” сурвалжлага, нийтлэл  байсан юм. Альберт Линд Монголын Засгийн газар, салбарын яамнаас судалгааны тайлангаа монгол хэл дээр ирүүлэхийг шаардсан байна. Тэгвэл Монголын талаас түүнтэй хамт  судалгааны ажил хийсэн шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн Ц.Ишдорж манай хэлэлцүүлэгт  оролцож бидний олсон баримтуудыг няцааж байсан ч тэр нь Ж.Гэрэлбадрах, Д.Цогтбаатар, Г.Бадамсамбуу нарын судлаач, эрдэмтдийн дунд өрнөсөн  мэтгэлцээнээр хэрхэн нотлогдож байгааг дараагийн дугаарт хүргэх болно. 

Хэлэлцүүлгийн хөтөлсөн Ч.Үл-Олдох

Бэлтгэсэн Б.Солонго, Б.Энхзаяа