Б.ОНОН

 ...Тэр түүхийг уншваас цус үнэртэх буюу... Нэгэн үеийн өмнө нэрт сэтгүүл­чийн бичсэн өгүүлэлд ийн бичиглэжээ.

Тэртээ 1930 онд МАН-ын нарийн бичгийн дарга, МҮЭ-ийн Төв зөвлөлийн дарга Ж.Лхүмбийг зүүн гурван аймагт ажиллаад ирэнгүүт До яамныхан гэнэт баривчлав. Тэд “Хэн­тий, Дорнод, Сүх­баатар аймгаар явахдаа Японы тагнуул, нууц хуйвал­­дагчидтай уулзаж, үүрэг өгөөд явлаа” гэсэн өргөх бичгийг Хэнтийн Тусгай хэлтсээс баримт болгон авч ийн барив­чилжээ.

Ж.Лхүмбэ Сайн ноён хан аймгийн Хөгшин уулын хошуу, одоогийн Өвөрхангай аймгийн Хайр­­хандулаан сумын хүн. Тухайн үеийн хувьс­галч, ард олны эрх ашгийн төлөө гэсэн шударга, дай­чин хүн байсан тухай түү­хэнд тэмдэглэсэн байна.

Эхнэр нь Сандагийн Норжмаа гэдэг хүн байж. Ж.Лхүмбийг  “Японы тагнуул”-ын хэргээр баривчлагдахад эхнэр нь хоёр настай охин Навч, хүү Владимир нарын хамт үлдсэн байна. Тэд хө­рөнгөө хураалгаж орон гэргүй үлдэж хоцрон, хүнд хэцүү амьдралын дунд өдөр хоногийг өнгөрөөж байв.  Баривчлагдсанаасаа хойш сураг алдарсан эр нөхөртэйгээ уулзаж ч чадсангүй. Энэ хооронд хүнд амьдралын хатууг даалгүй хүү нь нас барав. С.Норжмаа эцсийн арга болгон охиноо хөтөлж, нас барсан хүүгээ тэврэн, До яаманд очсон байдаг. Тэ­рээр Х.Чойбалсантай уул­зан, машиных нь дугуйн дор хүүгийнхээ цогцсыг тавьж, “Нө­хөртэй минь уулзуулж аль” хэмээн уйлан гуйж. Тэгж байж эр нөхөртэйгээ эцсийн удаа уулзсан байна. Тэгэхэд Ж.Лхүмбэ тамтаг бол­чих­сон хув­цастай, хачин их турчих­сан байжээ. “Эл­гэнд нь очоод наалдахад чийг бамын эхүүн муухай үнэр үнэртэж байсан” хэмээн охин  нь хожмоо дурсчээ.

Ж.Лхүмбийг 1933 оны долдугаар сарын 10-нд Улсын баяр наадмын өм­нөх өдөр буудан хороосон юм.

Хожмоо  Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд амьдарч байсан Ж.Лхүм­бийн зээ охин О.Цэрэн­надмид гуай  “Ээж минь багаасаа их зовлон туул­сан юм билээ. Эсэргүүний гэр бүл, үр хүүхэд гээд ямар их дарамтад байсан нь мэдээж. Тэр үед чинь эцэг, нөхрүүдийг нь цаазалчихаад эмэгтэй хүүхдүүд, эхнэрүүдийг нь аваад суучихдаг байж шүү дээ. Миний ээжийг арван хэдтэй байхад нь Дотоод яамны архивын дарга “Алаг гарт” Осорбал гэж ээжээс минь 16 насаар ах хүн аваад суучихсан. Тэ­гээд би төрсөн юм билээ. Ээж аав хоёр биднээс тусдаа амьдрах болохдоо намайг эмээ ээж дээр үл­дээсэн. Тэгээд л би эмээ­гийн охин болсон юм даа. Эмээ бид тэгээд Ган­дангийн дэнжид, одоо “Байгалийн хишиг” ордон байгаагийн тэнд “Тугал” Жадамбаа гэж айлын ха­шаанд, хуучин муу дөрвөн ханатад амьдардаг бай­сан юм. Миний ээж Навч амьд­ралын хүндийг үүрч, ёстой жаргал үзэлгүй өөд болсон доо. Сэтгэл са­нааны байнгын дарамт­наас болж солиороод “Шар хад”-ны хүн болсон. Тэнд байж байгаад таалал төгссөн. Дүү, бид хоёрыг асрамжийн газар авч, ин­гээд би гэдэг хүн асрам­жийн газар, нийслэлийн тавдугаар дунд сургуулиар дамжин хүний зэрэгт хүрсэн” хэмээн дурссан талаар түүхч Д.Хорол­дамба манай сонинд ярилц­­лага өгч байсан билээ.

Ж.Лхүмбийн хэрэг гэг­чээр тухайн үеийн Монголын шилдэг 60 сэхээтэн цаазлуулж, 257 хүн шоронд хоригдож,126 хүн Орост цөлөгджээ. Тэд харийн нутагт сураггүй болж, үхэж үрэгдэж байв. Түүнийг цаазалсныхаа дараа ч “Ж.Лхүмбийн Японы тагнуулын хэрэг”-т холбоотой гэх 2140 хүний нэр гарган, 534 хүнийг баривчлан хорьж, түүнээс 317 хүнийг Ж.Лхүмбийн Хэнтий, Дорнод, Сүх­баатар аймгийн бүлгийн гишүүн хэмээн шийт­гэжээ.

Ер нь Ж.Лхүмбийн хэрэгт улс төр, нам, цэр­гийн зүтгэлтнүүд болон хэдэн зуун энгийн иргэд  хэлмэгдсэн юм. Энэ хэрэг ор үндэсгүй, зохиомол байсан нь сүүлд тог­тоогдсон.

Мөн До яамныхан энэ хэргийг тулган хүлээл­гэхдээ нойр хоолгүй байл­гах, жижүүрлэн байцаах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэдэг байсан нь ч тодорхой болсон. Уг хэр­гийг таслан шийтгэх аж­лыг шүүхээр оруулалгүй, прокурорын хяналтаас гадуур,  сэжигтэнд өмгөө­лөх боломж олголгүй шийт­гэсэн нь мөн л ил болов.

Энэ хэрэгт Буриад зон ихээр хэлмэгдсэн бөгөөд өдгөө тэдний түүхэн дэх хамгийн том хар толбо нь энэхүү Ж.Лхүмбийн хэрэг болж үлдсэн юм.

Х.Чойбалсан  Ж.Лхүм­бийн хэрэгт  хамгийн ихээр нэр холбогддог. Хэдий­гээр тэр Ж.Лхүм­бийн хэргийн ид үед Москвад жил гаруй хугацаанд байсан гэдэг ч түүний оролцоо голлох үүрэгтэй байсан нь түүхийн баримтуудад үлдсэн байдаг. Москвад өнгөрүүлсэн жил гаруйн хугацаанд Х.Чойбалсан чухам юу хийж байсан нь тун учир битүүлэг байдаг. Зарим судлаачид архины эмчилгээнд явсан байх гэж таамаглах авч олонх нь Зөвлөлтийн тусгай албад түүнийг сургасан гэж үздэг. Учир нь түүнд 1935 оны гуравдугаар сард ЗХУ-аас суудлын 20 авто­машин бэлгэнд ирж, удалгүй мөн оны эцсээр И.Сталины шууд санаа­чилга, оролцоотойгоор Ерөнхий сайдын орлог­чоор томилогдов. Энэ үеэс түүний тасралтгүй өгсөх зам эхэлсэн байна. И.Сталин, түүний гар хөл бологчид, Коминтерн өөрсдийнхөө бодлого, үйл ажиллагааг Монголд үг дуугүй хэрэгжүүлэх хүнийг хайсаар түүнийг олсон байна. Удалгүй Х.Чойбал­санг 1936 онд Дотоод яамны сайдаар хавсран томилов. 1930-аад оны сүүлчээр Чойбал­сангийн гарт ихээхэн эрх мэдэл төвлөрч, улмаар Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүн болж И.Сталины зааварчил­гаа­гаар 30 гаруй мянган хү­нийг хилсээр хэлмэг­дүүлжээ.

Х.Чойбалсангийн хэл­мэг­дүүлэлтийн дотроос Анхны 14-ийн хэрэг гээ­чийг дурдахгүй байхын аргагүй. 1937 оны есдүгээр сарын 10-ны бямба гари­гийн шөнө Сонгино­хайрхан уулын зүүн хойд аманд эсэргүү “Заговор” хэмээх байгууллагын гишүүн хэмээн 115 хүнийг хоморголон аваачиж, буу­дан хороожээ. Ингэхдээ Х.Чойбалсан дээрх 115 төр засгийн хариуцлагатай алба хашдаг болон цэргийн томоохон дарга нарыг “Одон медаль,буу сэлмээ зүүгээд ир” хэмээн цуг­луул­сан байдаг. Чухам энэ л үед И.Сталины улс төрийн хядлагын “махны машин” Монголд эрчээ авсан түүхтэй.

1937 оны тэр шөнө баривчлагдсан эрсээс 14 хүнийг сонгож үлдээн, урьдаас төлөвлөсөн Шүүх хурал гээч жүжгийг Орос, Монголын До яамныхан Улсын төв театрт нээлттэй хийжээ. Үүнийг түүхчид XX зууны Монголын түүхэн дэх хамгийн бохир эмгэнэлт жүжиг бөгөөд ийм маягийн шүүх хурал нь Сталинизмын “махны машин”-ы эрэг, боолт, эд анги, бүрэлдэхүүн хэмээн дүгнэсэн.

Учир нь шүүх хурлын шийдвэрийг До яамны Тусгай хэлтсийн дарга Насантогтох боловс­руу­лан, Орлогч сайд Б.Лосол зөвшөөрч, Сайд Х.Чой­балсан зөвшөөрснөөр 14 хүний ялын төлөвлөгөөг бэлэн болгосон аж.  Шүүх хурал 1937 оны аравдугаар сарын 18-21-нд Төв театрт болж 13 хүнийг нь буудан алж, хөрөнгийг нь хураа­хаар, нэг хүнийг нь Д.Лув­сан­шаравын гуйлтаар 10 жилийн ял өгч амьд үл­дээсэн байна.

Тэднийг буудан алах ажлыг Х.Чойбалсан, Маа­хуур хэмээх Дамба гэгч шоронгийн комен­дант, До яамны орлогч сайд Б.Лосол, төлөөлөгч Л.Содов  нар гүйцэтгэжээ.

Ингэснийхээ маргаа­шаас эхлээд “Үнэн” /одоо­гийн “Монголын үнэн” сонин/, “Улаан одон” /1980-аад оны сүүлчээр одоогийн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн ажил­лаж байсан сонин/ зэрэг сониноор дамжуулж, дээрх 14 хүн бол гарцаагүй хувьсгалын эсэргүү, ур­ваг­чид байсан гэх ухуулга сурталчилгааг эрчимтэй хийж байв. Энэ нь хэлмэг­дүүлэх ажлын нэг хэсэг бөгөөд олны “тархийг угаах” нь тухайн цаг үедээ тун чухал үүрэг гүйцэт­гэдгийг судлаач, түүх­чид өгүүлдэг.

Мөн оны аравдугаар сарын 25-нд 115, түүний 14 хүнийг Шүүх яамны сайд Г.Цэрэндорж, УДШ-ийн дарга Даншийцоодол, Улсын прокурор Пун­цаг­дорж нарыг “Алтангадас” одон, Дотоод яамны Б.Лосол, Н.Насантогтох, Хас-Очир тэргүүтэй 40 гаруй яргачныг чекистийн тэмдэг, одон, үнэ бүхий зүйлээр шагнаж урам­шуулжээ.Өөрөөр хэлбэл, 114 хүн буудаж, нэг хүнийг 10 жилийн хорих ялаар шийтгэсний шан.

Үүний дараахан буюу тухайн жилдээ Ерөнхий сайд П.Гэндэн, маршал Г.Дэмид нар Монголын тусгаар тогтнол, лам нарыг өмгөөлөн И.Ста­линтай зөрөлдсөний ул­маас Орост амь насаа алдав.

Мөн онд Мэргэн гүн Гомбожав буудуулж, их зохиолч Д.Нацагдорж шо­ронд тарчилж, улмаар сэ­жиг­тэйгээр хорвоог ор­хисон байдаг.

1939 онд Ерөнхий сайд А.Амарыг баривчилж, 1941 онд Орост аваачин хороосон гээд их хэл­мэг­дүү­лэл­тийн түүх үргэл­жилнэ.

Улмаар 1962 онд Чин­гис хааны 800 жилийн ойг нууцаар тэмдэглэлээ гэж Д.Төмөр-Очир, Ц.Лоо­хууз, Б.Сурмаажав, Х.Нямбуу, Л.Цэнд нарын сэхээтнүүдийг хэлмэг­дүү­лэн ну­таг заан цөлсөн. Тэд­нээс Д.Төмөр-Очир 1985 оны аравдугаар сарын 2-нд Дархан дахь гэртээ бусдын гарт хө­нөөгд­сөн. Үүнээс 13 жи­лийн дараах яг тэр өдөр  ардчиллын удирдагч С.Зориг бусдын гарт амь насаа алдсан нь анхаа­рахгүй байх аргагүй сэжим.

Монголын төрийг 40 жил удирдсан Ю.Цэдэн­бал 1980-аад оны эцсээр Москвад гэрийн хорионд амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдийг өнгөрөөж байлаа. Эхнэрийнхээ тэт­гэв­рийн мөнгөөр амь зуух төдийхөн амьдарсаар хор­воогоос хальсан монгол төрийн удирдагчийн төгс­гөл мөн л их хэлмэг­дүү­лэлтийн үргэлжлэл авай.

Өнөөдөр Монгол Улсын гурав дахь Ерөн­хийлөгч Н.Энхбаяр ав­лигын гэдэг зохиомол хэр­гээр шүүхээс ял шийт­гүүлэв.

Түүхчид их хэлмэгдүү­лэлт он цагийн дараал­лаараа хэлбэрээ өөрчил­д­гөөс мөн чанар нь оршсоор байдгийг судалжээ. 1930-аад оны үед Японы таг­нуул хэмээн буудан алдаг байсан бол 1960-аад оны үед Марксизм-Лени­низмийг эсэргүүцэгч, үндсэрхэг үзлийг дэмжигч хэмээн нутаг заан цөлж, нэр төр, амьдрах нөхцлөөр нь хяхан хавчиж шийт­гэдэг байжээ.

Харин өдгөө авлигач хэмээн нэрлэж зохиомол хэрэг үүсгэн хүчний бай­гууллага, шүүхээр далайл­ган сүрдүүлж хэлмэг­дүүлдэг болов.

Их хэлмэгдүүлэлт ин­гэж үргэлжлэхдээ өөрч­лөг­дөх боловч мөн чанар, арга барил нь мөн­хөд хэвээр байдаг ажээ.

Хэлмэгдүүлэлтийн захиалагч нь буюу шууд нөлөөлөл нь гадаадын улс орон байдаг. Хэрэгжүүлэгч нь өрсөлдөгчөө намнах гэсэн Монголын төрийн эрх баригч.

Аль 1937 онд Төв театрт нээлттэй хэмээж олон нийтийг итгүүлэх, сэнхрүүлэх арга барилаар хийж байсан шүүх хурал хэдхэн сарын өмнө мөн л давтагдав. Үргэлжлүүлэн “Үнэн”, “Улаан одон” сонин, радиогоор явуулж байсан ухуулгын аргыг өдгөө  эрх баригчид бас л хэрэглэж, мэдлийнхээ сонин, телевизээр Н.Энхбаяр бол авлигач гэсэн сценарийг завсар зайгүй нийтэлж нэвтрүү­лэхийг оролдож буй.

Н.Энхбаярыг шүүсэн шүүх хурал түүхэнд XXI зууны Монголын түүхэн дэх хамгийн бохир эмгэ­нэлт жүжиг... хэмээгдэж үлдэх нь гарцаагүй. Мөн нийтлэлч Баабарын тэр­тээх он жилүүдийн тухай өгүүлсэн “Москвад зо­хиосон Зиновьев, Каме­нев нарын хэргийг нээлттэй тасалсан жүж­гийн яг таг орчуулга” гэдгээр бичигдэнэ гэсэн үг.

Үүнээс гадна хэлмэг­дүүлэлтийг гардан зохион байгуулагчийг Төрийн нэрийн өмнөөс шагнаж урамшуулдаг “түүх” бас л үргэлжилсээр байх аж. Ж.Лхүмбийн хэрэг гэг­чийг илрүүлэхэд идэвхтэй оролцсон хэмээн Хэнтийн төлөөлөгч Данзан, ангийн дарга Рэнцэн, ДХГ-ын тасгийн дарга Мандал, хэлтсийн дарга Насан­тогтох, Дотоодыг хамгаа­лах газрын дарга Намсрай, орлогч дарга Б.Аюуш, сургагч Чибисов, Семёнов, Боровков зэрэг зандалчдыг цэргийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор, төлөөлөгч И.Шуумаржав, бичээч Гомбодорж нарын хүмүү­сийг гар буу, 500 төгрөгөөр тус тус шагнаж, 1934 оны долдугаар сарын 11-ний баяр наадмын дугаарт Лхүмбийн эсэргүү дайс­нуудыг бут цохисон хэ­мээн хөөрцөглөж бай­сан нь бас л нэг эмгэнэл байж.  Н.Энхбаярыг шүү­хээр шийт­гэснээс гурав хоногийн дараа АТГ-ын дэд дарга Б.Хурцыг Сүх­баатарын одонгоор  шагнав. Цаг хугацааны хувьд ингэж таарсан байж болох ч Б.Хурц Сүх­баатарын одонгийн энтэй ямар гавьяаг Монголын төрд байгуулж өгөв гэдэг асуулт хариу нэхэх нь тун тодорхой юм.

Дээрээс нь хэлмэг­дүүлэхдээ залхаан цээрлүүлэх олон аргыг боловсронгуй хувилбараар шүүж, цагдан зохиомол хэрэг үүрүүлж буй нь 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 19-нөөс хойшхи зургаахан сарын дотор гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энх­баярын биеийн байдал ямар хэмжээнд очсоноос тов тодорхой харагдана. Алга урвуулахын дайнд өөрчлөгдсөн хүмүүний хувь заяа Ж.Лхүмбийг хэлмэгдүүлсэн 1930-аад оныхтой дэндүү төстэй.

Зуун дамнасан их хэлмэгдүүлэлт Монголд үргэлжилж, гашуун түү­хийн хуудсыг зузаалж буй энэхүү “махны машин”-ыг хэн ажил­луулж байгаа нь ч олон нийтэд хэдийнэ ил болжээ.

Өдгөө Монголын төр Ж.Лхүмбэ, Д.Төмөр-Очир нарын олон мянган эх оронч эрсийн өмнө толгой гудайлган зогсч буй. Харин  гурав дахь Ерөн­хийлөгч Н.Энхбаяраас  Монголын төр уучлал гуйх уу, эсвэл хэлмэгдүүлэл­тийг гардан гүйцэтгэгчид үү?

Түүхийн үнэн хууд­сууд дунд толгой эргэн суухад бүх цаг үеийн хэлмэгдүүлэлтээс зөвхөн цус л үнэртэх ажээ.

Эхнэр нь Сандагийн Норжмаа гэдэг хүн байж. Ж.Лхүмбийг  “Японы тагнуул”-ын хэргээр баривчлагдахад эхнэр нь хоёр настай охин Навч, хүү Владимир нарын хамт үлдсэн байна. Тэд хө­рөнгөө хураалгаж орон гэргүй үлдэж хоцрон, хүнд хэцүү амьдралын дунд өдөр хоногийг өнгөрөөж байв.  Баривчлагдсанаасаа хойш сураг алдарсан эр нөхөртэйгээ уулзаж ч чадсангүй. Энэ хооронд хүнд амьдралын хатууг даалгүй хүү нь нас барав. С.Норжмаа эцсийн арга болгон охиноо хөтөлж, нас барсан хүүгээ тэврэн, До яаманд очсон байдаг. Тэ­рээр Х.Чойбалсантай уул­зан, машиных нь дугуйн дор хүүгийнхээ цогцсыг тавьж, “Нө­хөртэй минь уулзуулж аль” хэмээн уйлан гуйж. Тэгж байж эр нөхөртэйгээ эцсийн удаа уулзсан байна. Тэгэхэд Ж.Лхүмбэ тамтаг бол­чих­сон хув­цастай, хачин их турчих­сан байжээ. “Эл­гэнд нь очоод наалдахад чийг бамын эхүүн муухай үнэр үнэртэж байсан” хэмээн охин  нь хожмоо дурсчээ.

Ж.Лхүмбийг 1933 оны долдугаар сарын 10-нд Улсын баяр наадмын өм­нөх өдөр буудан хороосон юм.

Хожмоо  Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд амьдарч байсан Ж.Лхүм­бийн зээ охин О.Цэрэн­надмид гуай  “Ээж минь багаасаа их зовлон туул­сан юм билээ. Эсэргүүний гэр бүл, үр хүүхэд гээд ямар их дарамтад байсан нь мэдээж. Тэр үед чинь эцэг, нөхрүүдийг нь цаазалчихаад эмэгтэй хүүхдүүд, эхнэрүүдийг нь аваад суучихдаг байж шүү дээ. Миний ээжийг арван хэдтэй байхад нь Дотоод яамны архивын дарга “Алаг гарт” Осорбал гэж ээжээс минь 16 насаар ах хүн аваад суучихсан. Тэ­гээд би төрсөн юм билээ. Ээж аав хоёр биднээс тусдаа амьдрах болохдоо намайг эмээ ээж дээр үл­дээсэн. Тэгээд л би эмээ­гийн охин болсон юм даа. Эмээ бид тэгээд Ган­дангийн дэнжид, одоо “Байгалийн хишиг” ордон байгаагийн тэнд “Тугал” Жадамбаа гэж айлын ха­шаанд, хуучин муу дөрвөн ханатад амьдардаг бай­сан юм. Миний ээж Навч амьд­ралын хүндийг үүрч, ёстой жаргал үзэлгүй өөд болсон доо. Сэтгэл са­нааны байнгын дарамт­наас болж солиороод “Шар хад”-ны хүн болсон. Тэнд байж байгаад таалал төгссөн. Дүү, бид хоёрыг асрамжийн газар авч, ин­гээд би гэдэг хүн асрам­жийн газар, нийслэлийн тавдугаар дунд сургуулиар дамжин хүний зэрэгт хүрсэн” хэмээн дурссан талаар түүхч Д.Хорол­дамба манай сонинд ярилц­­лага өгч байсан билээ.

Ж.Лхүмбийн хэрэг гэг­чээр тухайн үеийн Монголын шилдэг 60 сэхээтэн цаазлуулж, 257 хүн шоронд хоригдож,126 хүн Орост цөлөгджээ. Тэд харийн нутагт сураггүй болж, үхэж үрэгдэж байв. Түүнийг цаазалсныхаа дараа ч “Ж.Лхүмбийн Японы тагнуулын хэрэг”-т холбоотой гэх 2140 хүний нэр гарган, 534 хүнийг баривчлан хорьж, түүнээс 317 хүнийг Ж.Лхүмбийн Хэнтий, Дорнод, Сүх­баатар аймгийн бүлгийн гишүүн хэмээн шийт­гэжээ.

Ер нь Ж.Лхүмбийн хэрэгт улс төр, нам, цэр­гийн зүтгэлтнүүд болон хэдэн зуун энгийн иргэд  хэлмэгдсэн юм. Энэ хэрэг ор үндэсгүй, зохиомол байсан нь сүүлд тог­тоогдсон.

Мөн До яамныхан энэ хэргийг тулган хүлээл­гэхдээ нойр хоолгүй байл­гах, жижүүрлэн байцаах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэдэг байсан нь ч тодорхой болсон. Уг хэр­гийг таслан шийтгэх аж­лыг шүүхээр оруулалгүй, прокурорын хяналтаас гадуур,  сэжигтэнд өмгөө­лөх боломж олголгүй шийт­гэсэн нь мөн л ил болов.

Энэ хэрэгт Буриад зон ихээр хэлмэгдсэн бөгөөд өдгөө тэдний түүхэн дэх хамгийн том хар толбо нь энэхүү Ж.Лхүмбийн хэрэг болж үлдсэн юм.

Х.Чойбалсан  Ж.Лхүм­бийн хэрэгт  хамгийн ихээр нэр холбогддог. Хэдий­гээр тэр Ж.Лхүм­бийн хэргийн ид үед Москвад жил гаруй хугацаанд байсан гэдэг ч түүний оролцоо голлох үүрэгтэй байсан нь түүхийн баримтуудад үлдсэн байдаг. Москвад өнгөрүүлсэн жил гаруйн хугацаанд Х.Чойбалсан чухам юу хийж байсан нь тун учир битүүлэг байдаг. Зарим судлаачид архины эмчилгээнд явсан байх гэж таамаглах авч олонх нь Зөвлөлтийн тусгай албад түүнийг сургасан гэж үздэг. Учир нь түүнд 1935 оны гуравдугаар сард ЗХУ-аас суудлын 20 авто­машин бэлгэнд ирж, удалгүй мөн оны эцсээр И.Сталины шууд санаа­чилга, оролцоотойгоор Ерөнхий сайдын орлог­чоор томилогдов. Энэ үеэс түүний тасралтгүй өгсөх зам эхэлсэн байна. И.Сталин, түүний гар хөл бологчид, Коминтерн өөрсдийнхөө бодлого, үйл ажиллагааг Монголд үг дуугүй хэрэгжүүлэх хүнийг хайсаар түүнийг олсон байна. Удалгүй Х.Чойбал­санг 1936 онд Дотоод яамны сайдаар хавсран томилов. 1930-аад оны сүүлчээр Чойбал­сангийн гарт ихээхэн эрх мэдэл төвлөрч, улмаар Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүн болж И.Сталины зааварчил­гаа­гаар 30 гаруй мянган хү­нийг хилсээр хэлмэг­дүүлжээ.

Х.Чойбалсангийн хэл­мэг­дүүлэлтийн дотроос Анхны 14-ийн хэрэг гээ­чийг дурдахгүй байхын аргагүй. 1937 оны есдүгээр сарын 10-ны бямба гари­гийн шөнө Сонгино­хайрхан уулын зүүн хойд аманд эсэргүү “Заговор” хэмээх байгууллагын гишүүн хэмээн 115 хүнийг хоморголон аваачиж, буу­дан хороожээ. Ингэхдээ Х.Чойбалсан дээрх 115 төр засгийн хариуцлагатай алба хашдаг болон цэргийн томоохон дарга нарыг “Одон медаль,буу сэлмээ зүүгээд ир” хэмээн цуг­луул­сан байдаг. Чухам энэ л үед И.Сталины улс төрийн хядлагын “махны машин” Монголд эрчээ авсан түүхтэй.

1937 оны тэр шөнө баривчлагдсан эрсээс 14 хүнийг сонгож үлдээн, урьдаас төлөвлөсөн Шүүх хурал гээч жүжгийг Орос, Монголын До яамныхан Улсын төв театрт нээлттэй хийжээ. Үүнийг түүхчид XX зууны Монголын түүхэн дэх хамгийн бохир эмгэнэлт жүжиг бөгөөд ийм маягийн шүүх хурал нь Сталинизмын “махны машин”-ы эрэг, боолт, эд анги, бүрэлдэхүүн хэмээн дүгнэсэн.

Учир нь шүүх хурлын шийдвэрийг До яамны Тусгай хэлтсийн дарга Насантогтох боловс­руу­лан, Орлогч сайд Б.Лосол зөвшөөрч, Сайд Х.Чой­балсан зөвшөөрснөөр 14 хүний ялын төлөвлөгөөг бэлэн болгосон аж.  Шүүх хурал 1937 оны аравдугаар сарын 18-21-нд Төв театрт болж 13 хүнийг нь буудан алж, хөрөнгийг нь хураа­хаар, нэг хүнийг нь Д.Лув­сан­шаравын гуйлтаар 10 жилийн ял өгч амьд үл­дээсэн байна.

Тэднийг буудан алах ажлыг Х.Чойбалсан, Маа­хуур хэмээх Дамба гэгч шоронгийн комен­дант, До яамны орлогч сайд Б.Лосол, төлөөлөгч Л.Содов  нар гүйцэтгэжээ.

Ингэснийхээ маргаа­шаас эхлээд “Үнэн” /одоо­гийн “Монголын үнэн” сонин/, “Улаан одон” /1980-аад оны сүүлчээр одоогийн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн ажил­лаж байсан сонин/ зэрэг сониноор дамжуулж, дээрх 14 хүн бол гарцаагүй хувьсгалын эсэргүү, ур­ваг­чид байсан гэх ухуулга сурталчилгааг эрчимтэй хийж байв. Энэ нь хэлмэг­дүүлэх ажлын нэг хэсэг бөгөөд олны “тархийг угаах” нь тухайн цаг үедээ тун чухал үүрэг гүйцэт­гэдгийг судлаач, түүх­чид өгүүлдэг.

Мөн оны аравдугаар сарын 25-нд 115, түүний 14 хүнийг Шүүх яамны сайд Г.Цэрэндорж, УДШ-ийн дарга Даншийцоодол, Улсын прокурор Пун­цаг­дорж нарыг “Алтангадас” одон, Дотоод яамны Б.Лосол, Н.Насантогтох, Хас-Очир тэргүүтэй 40 гаруй яргачныг чекистийн тэмдэг, одон, үнэ бүхий зүйлээр шагнаж урам­шуулжээ.Өөрөөр хэлбэл, 114 хүн буудаж, нэг хүнийг 10 жилийн хорих ялаар шийтгэсний шан.

Үүний дараахан буюу тухайн жилдээ Ерөнхий сайд П.Гэндэн, маршал Г.Дэмид нар Монголын тусгаар тогтнол, лам нарыг өмгөөлөн И.Ста­линтай зөрөлдсөний ул­маас Орост амь насаа алдав.

Мөн онд Мэргэн гүн Гомбожав буудуулж, их зохиолч Д.Нацагдорж шо­ронд тарчилж, улмаар сэ­жиг­тэйгээр хорвоог ор­хисон байдаг.

1939 онд Ерөнхий сайд А.Амарыг баривчилж, 1941 онд Орост аваачин хороосон гээд их хэл­мэг­дүү­лэл­тийн түүх үргэл­жилнэ.

Улмаар 1962 онд Чин­гис хааны 800 жилийн ойг нууцаар тэмдэглэлээ гэж Д.Төмөр-Очир, Ц.Лоо­хууз, Б.Сурмаажав, Х.Нямбуу, Л.Цэнд нарын сэхээтнүүдийг хэлмэг­дүү­лэн ну­таг заан цөлсөн. Тэд­нээс Д.Төмөр-Очир 1985 оны аравдугаар сарын 2-нд Дархан дахь гэртээ бусдын гарт хө­нөөгд­сөн. Үүнээс 13 жи­лийн дараах яг тэр өдөр  ардчиллын удирдагч С.Зориг бусдын гарт амь насаа алдсан нь анхаа­рахгүй байх аргагүй сэжим.

Монголын төрийг 40 жил удирдсан Ю.Цэдэн­бал 1980-аад оны эцсээр Москвад гэрийн хорионд амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдийг өнгөрөөж байлаа. Эхнэрийнхээ тэт­гэв­рийн мөнгөөр амь зуух төдийхөн амьдарсаар хор­воогоос хальсан монгол төрийн удирдагчийн төгс­гөл мөн л их хэлмэг­дүү­лэлтийн үргэлжлэл авай.

Өнөөдөр Монгол Улсын гурав дахь Ерөн­хийлөгч Н.Энхбаяр ав­лигын гэдэг зохиомол хэр­гээр шүүхээс ял шийт­гүүлэв.

Түүхчид их хэлмэгдүү­лэлт он цагийн дараал­лаараа хэлбэрээ өөрчил­д­гөөс мөн чанар нь оршсоор байдгийг судалжээ. 1930-аад оны үед Японы таг­нуул хэмээн буудан алдаг байсан бол 1960-аад оны үед Марксизм-Лени­низмийг эсэргүүцэгч, үндсэрхэг үзлийг дэмжигч хэмээн нутаг заан цөлж, нэр төр, амьдрах нөхцлөөр нь хяхан хавчиж шийт­гэдэг байжээ.

Харин өдгөө авлигач хэмээн нэрлэж зохиомол хэрэг үүсгэн хүчний бай­гууллага, шүүхээр далайл­ган сүрдүүлж хэлмэг­дүүлдэг болов.

Их хэлмэгдүүлэлт ин­гэж үргэлжлэхдээ өөрч­лөг­дөх боловч мөн чанар, арга барил нь мөн­хөд хэвээр байдаг ажээ.

Хэлмэгдүүлэлтийн захиалагч нь буюу шууд нөлөөлөл нь гадаадын улс орон байдаг. Хэрэгжүүлэгч нь өрсөлдөгчөө намнах гэсэн Монголын төрийн эрх баригч.

Аль 1937 онд Төв театрт нээлттэй хэмээж олон нийтийг итгүүлэх, сэнхрүүлэх арга барилаар хийж байсан шүүх хурал хэдхэн сарын өмнө мөн л давтагдав. Үргэлжлүүлэн “Үнэн”, “Улаан одон” сонин, радиогоор явуулж байсан ухуулгын аргыг өдгөө  эрх баригчид бас л хэрэглэж, мэдлийнхээ сонин, телевизээр Н.Энхбаяр бол авлигач гэсэн сценарийг завсар зайгүй нийтэлж нэвтрүү­лэхийг оролдож буй.

Н.Энхбаярыг шүүсэн шүүх хурал түүхэнд XXI зууны Монголын түүхэн дэх хамгийн бохир эмгэ­нэлт жүжиг... хэмээгдэж үлдэх нь гарцаагүй. Мөн нийтлэлч Баабарын тэр­тээх он жилүүдийн тухай өгүүлсэн “Москвад зо­хиосон Зиновьев, Каме­нев нарын хэргийг нээлттэй тасалсан жүж­гийн яг таг орчуулга” гэдгээр бичигдэнэ гэсэн үг.

Үүнээс гадна хэлмэг­дүүлэлтийг гардан зохион байгуулагчийг Төрийн нэрийн өмнөөс шагнаж урамшуулдаг “түүх” бас л үргэлжилсээр байх аж. Ж.Лхүмбийн хэрэг гэг­чийг илрүүлэхэд идэвхтэй оролцсон хэмээн Хэнтийн төлөөлөгч Данзан, ангийн дарга Рэнцэн, ДХГ-ын тасгийн дарга Мандал, хэлтсийн дарга Насан­тогтох, Дотоодыг хамгаа­лах газрын дарга Намсрай, орлогч дарга Б.Аюуш, сургагч Чибисов, Семёнов, Боровков зэрэг зандалчдыг цэргийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор, төлөөлөгч И.Шуумаржав, бичээч Гомбодорж нарын хүмүү­сийг гар буу, 500 төгрөгөөр тус тус шагнаж, 1934 оны долдугаар сарын 11-ний баяр наадмын дугаарт Лхүмбийн эсэргүү дайс­нуудыг бут цохисон хэ­мээн хөөрцөглөж бай­сан нь бас л нэг эмгэнэл байж.  Н.Энхбаярыг шүү­хээр шийт­гэснээс гурав хоногийн дараа АТГ-ын дэд дарга Б.Хурцыг Сүх­баатарын одонгоор  шагнав. Цаг хугацааны хувьд ингэж таарсан байж болох ч Б.Хурц Сүх­баатарын одонгийн энтэй ямар гавьяаг Монголын төрд байгуулж өгөв гэдэг асуулт хариу нэхэх нь тун тодорхой юм.

Дээрээс нь хэлмэг­дүүлэхдээ залхаан цээрлүүлэх олон аргыг боловсронгуй хувилбараар шүүж, цагдан зохиомол хэрэг үүрүүлж буй нь 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 19-нөөс хойшхи зургаахан сарын дотор гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энх­баярын биеийн байдал ямар хэмжээнд очсоноос тов тодорхой харагдана. Алга урвуулахын дайнд өөрчлөгдсөн хүмүүний хувь заяа Ж.Лхүмбийг хэлмэгдүүлсэн 1930-аад оныхтой дэндүү төстэй.

Зуун дамнасан их хэлмэгдүүлэлт Монголд үргэлжилж, гашуун түү­хийн хуудсыг зузаалж буй энэхүү “махны машин”-ыг хэн ажил­луулж байгаа нь ч олон нийтэд хэдийнэ ил болжээ.

Өдгөө Монголын төр Ж.Лхүмбэ, Д.Төмөр-Очир нарын олон мянган эх оронч эрсийн өмнө толгой гудайлган зогсч буй. Харин  гурав дахь Ерөн­хийлөгч Н.Энхбаяраас  Монголын төр уучлал гуйх уу, эсвэл хэлмэгдүүлэл­тийг гардан гүйцэтгэгчид үү?

Түүхийн үнэн хууд­сууд дунд толгой эргэн суухад бүх цаг үеийн хэлмэгдүүлэлтээс зөвхөн цус л үнэртэх ажээ.

Ж.Лхүмбийн хэрэг гэгчийг илрүүлэхэд идэвхтэй оролцсон хэмээн Хэнтийн төлөөлөгч Данзан, ангийн дарга Рэнцэн, ДХГ-ын тасгийн дарга Мандал, хэлтсийн дарга Насантогтох, Дотоодыг хамгаалах газрын дарга Намсрай, орлогч дарга Б.Аюуш, сургагч Чибисов, Семёнов, Боровков зэрэг зандалчдыг цэргийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор, төлөөлөгч И.Шуумаржав, бичээч Гомбодорж нарын хүмүүсийг гар буу, 500 төгрөгөөр тус тус шагнаж, 1934 оны долдугаар сарын 11-ний баяр наадмын дугаарт Лхүмбийн эсэргүү дайснуудыг бут цохисон хэмээн хөөрцөглөж байсан нь бас л нэг эмгэнэл байж.

Н.Энхбаярыг шүүхээр шийтгэснээс гурав хоногийн дараа АТГ-ын дэд дарга Б.Хурцыг Сүхбаатарын одонгоор  шагнав. Цаг хугацааны хувьд ингэж таарсан байж болох ч Б.Хурц Сүхбаатарын одонгийн энтэй ямар гавьяаг Монголын төрд байгуулж өгөв гэдэг асуулт хариу нэхэх нь тун тодорхой юм.