Баасан гаригийн зочин
Ч.ҮЛ-ОЛДОХ
Бид баасан гаригийнхаа зочноор Соёлын тэргүүний ажилтан дуучин Б.Цогтдэлгэрийг урилаа. Тэрээр Зууны манлай “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн отгон гишүүн, тэр дотроо тус хамтлагийн сүүлийн үеийн уран бүтээлүүдийн эрэгтэй хоолойг бүгдийг амилуулсан юм. Аливаад “Би” гэж цээжээ дэлдээд байдаггүй даруухан дуучныг “Түүнд би хайртай байсан” , “Хайраа би”, “Охин үр”, “Хол нар” зэрэг хит болсон гэгээн хайрын тухай дуунуудаар нь уншигчид андахгүй билээ.
-Хүмүүс таныг Соёлын тэргүүний ажилтан гэхээс илүү гэгээн хайрын дуучин гэж цоллодог юм билээ. Яагаад дандаа хайрын тухай дуулдаг юм бэ?
-Миний үеийнхэн их төлөв орцонд дуулж гарч ирсэн. Дуулдаг дуунууд нь дандаа хайрын тухай. Намайг анх дуулж эхлэхэд Эрдэнэтэд оросууд олон, залуучууд орой болохоор цэцэрлэгт очоод дуулж суудаг байлаа. Тэр үеэс гэгээн хайрын дуу дуулдаг хүүхэд нэр авсан. Манай байрны ах нар намайг болзоондоо дагуулж явна. Дуулуулах гэж байгаа нь тэр. Найз бүсгүйчүүд нь ч “Дуулдаг хүүхдээ дагуулж ирвэл болзъё, ирэхгүй бол өөртэй чинь уулзмааргүй байна” гэх жишээтэй. Би тэр үед “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн дуунуудыг дууриаж дуулдаг байлаа. Миний дуугаар анхны хайраа хөглөж, гал голомтоо асаасан хүн Эрдэнэтэд олон бий. Дуу, хуур гэдэг тийм хүчтэй зүйл.
-Тэгвэл дууг нь дууриан дуулж явсан “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийнхаа гишүүн болж босгыг нь алхсан түүхээс яриач?
-Би багаасаа дуулсан. Сандал дээр гарч зогсоод чихэр цуглуулж дуулдаг хүүхэд байлаа. Сүүлд нь хүмүүс өхөөрдөөд мөнгө өгдөг болсон. Түүгээр нь найзуудтайгаа мөхөөлдөс авч идээд гүйж явсан. Хожим Эрдэнэтийн хивсний үйлдвэрт ажиллаж, үйлдвэрийн ажилчдын “Солонго” хамтлагт дуулдаг байлаа. Тэгж явахдаа 1986 онд Бүх ард түмний урлагийн наадамд оролцсон юм.
Тэнд өөрийн дуулах дуртай “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн дууг дуулсан. Тухайн үед “ Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн ахлагч, хөгжмийн найруулагч Б.Дамдин тэр наадмын шүүгчээр ажиллаж байсан юм билээ. Би тэр хүний нүдэнд анх өртсөн. Түүний дараахан намайг дуудуулсан. Тэгэхэд Б.Дамдин Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийн “Уурхайчин” хамтлагийг ахалж байсан юм. Би хивсний үйлдвэрт механикаар ажиллаж байсан болохоор дуудаж байна гэж сонсонгуутаа гараа хагас дутуу угаачихаад гүйгээд очсон. Тэгтэл намайг баахан шалгаж, хэд хэдэн дуу дууллууллаа. Хуруу гар ч харлаа. Гэтэл тостой халтар байдаг /инээв/. Би тэгэхэд “Алтан зул”, “Сайхан монгол бүсгүй” гээд олон дуу дуулсан. Ингээд намайг дуучнаар авч, уран бүтээлчийн элдүүрт оруулан элдэж эхэлсэн.
-Поп хатагтай Б.Сарантуяатай СУИС-ийн нэг анги гэв үү?
-Бид нэг ангийнхан. Поп урлагт төлөөлөл болж хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж яваа уран бүтээлчид.
-Тэр үед таны багш хэн байв?
-Би 1990-ээд оны эхээр СУИС-д орж А.Батсүх багшийн шавь болсон. Багш минь “Хүн боловсрохгүйгээр цааш хөгжихгүй” гэдэг байлаа. Багшийгаа бурхан болоход их ганцаардсан. Тоглолт хийхэд орж ирээд бүх нотыг нь бичиж, цэгцлээд өгчихдөг байсан болохоор үнэхээр үгүйлэгдэж байсан. Багш минь миний багш төдийгүй хамгийн сайн найз, бас уран бүтээлийн анд минь байлаа. Тийм болохоор багшийнхаа дуунуудаар цомог хийхээр бэлтгэж байгаа. Өнгөрсөн хойно нь ч гэлээ ачийг нь санаж, дурсч явна гэдэг хүний сэтгэлийн нандин чанар юм. Гэрэлт ертөнцөд гараас минь хөтөлж намайг уран бүтээлч болгосон болохоор багшдаа сэтгэлийн их өртэй.
-Ингэхэд та Эрдэнэтийн унаган хүүхэд үү?
-Би Улаанбаатарт төрсөн. Тухайн үед ах нар маань эвлэлийн илгээлтээр Эрдэнэтэд очиж ажилласан юм. Би сахилгагүй байсан учир манайхан “Энэ хүүхдийн сургуулийг сольж жаахан томоожуулъя” гээд тийш нь шилжүүлсэн. Ингээд Яармагийн 60 дугаар сургуулийн сурагч Эрдэнэт рүү очсон хэрэг.
-Багын найзууд тэнд олон бий биз ?
-Сургуульд хамт суралцаж байсан олон сайхан нөхөд бий. Зарим нь бизнес хийж, морь уях нь морио уяад явж байна. Бүр арван мянгат малчин болсон хүн ч манай ангийнхан дотор бий. Монголын гэрэл зургийн салбарт нэрээ гаргаж яваа Ц.Батбаатар миний багын найз.
-Найзуудтайгаа хамтран студи байгуулж уран бүтээл хийж байгаа гэж дуулсан юм байна?
-Нөхөдтэйгээ гар нийлж студи байгуулсан. Ц.Батбаатар маань гэрэл зураг авна, мөн видео хийнэ. Би хөгжмийн студи ажилуулдаг. Надтай хамт миний уран бүтээлийн анд “Элькондр” хамтлагийн дуучин Б.Цог хөгжмийн инженэрээр, “Нисванис” хамтлагт байсан одоо “Madness” хамтлагийн соль гитарчин Б.Цацрал хөгжмийн найруулагчаар ажилладаг. Миний хувьд дуугаа зохионо, дуулна. Ийм нэг баг “Махмалл” нэрийн дор нэгдэн уран бүтээл хийж байна.
-Танай баг сүүлийн үед ямар уран бүтээл хийхээр төлөвлөж байна?
-Олон том ажил төлөвлөсөн. Хуучны сайхан дуунуудыг сэргээж дуулна, түүгээрээ цомог гаргана.
-Яагаад хуучны дуунууд гэж?
-Манай рок попынхон хэтэрхий гадныхныг дууриаж дуулдаг. Монгол гэдэг нэг юм байх ёстой шүү дээ. Орос дуу бол орос дуу л байдаг, яаж ч сонссон. Түүн шиг монгол дуу ч монголоороо байх ёстой. Хэзээ ч хуучиршгүй дуунууд гэж байна. Тэдгээрийг орчин цагийн техник, технологийн дэвшилд тулгуурлан сэргээж дуулна, цомог гаргана. Өөр олон зүйл хийх бодол бий.
-Ингэхэд та тайзан дээр дуулж эхэлснээс хойш хэдэн жил урлагаар амьдарч байна?
-Би 1986 оноос дуулж эхэлсэн. Удахгүй 30 жилийн ой болох нь. Ерөнхийдөө ухамсарт амьдралынхаа 25 жилийг урлагт өгч, эргэлт буцалтгүй түүгээр амьсгалж, амьдарч явна. Энэ хугацаанд дөрвөн удаа бие даасан уран бүтээлийн тоглолтоо хийсэн. “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн ахлагч З.Зундарь гэж уран бүтээлч байсан. Монголчууд “Сэтгэлийн жигүүр” дуугаар нь андахгүй. Энэ дуугаараа нэрлэсэн уран бүтээлийн тайлан тоглолтынх нь бүх эрэгтэй гоцлол дууг би дуулж байлаа. Удахгүй уран бүтээлийнхээ тав дахь тайлан тоглолтыг хийхээр бэлтгэж байна.
-Таны “Хайраа би” тоглолтыг үзсэнээ санаж байна. Түүнээс хойш нэлээд удаан завсарлага авсаны эцэст дахин тоглох гэж байх шиг. Яагаад ингэж удсан юм бэ?
-Янз бүрийн юм байна. Уран бүтээлээ хийх, одоо боллоо гаргаж ирье гэж бодох өөр. “Хүний заяа, худгийн ус хоёрыг хэмжиж болдоггүй” гэдэг шүү дээ. Сүүлийн үед бүх зүйлээ өөрөө хийж байна. Тэгэхгүй бол нэг газар очиж мөнгө төлөөд хийлгэдэг. Тэр нь сэтгэлд таарахгүй байх жишээтэй. Зөндөө тэгж явсан. Одоо уран бүтээлийн андуудтайгаа нэг баг болж ажиллаж байгаагийнх, хувийн студитэй болсных өөрийн бодсоноор уран бүтээлээ чөлөөтэй бас чанартай хийе гэж бодсон. Монголчууд “Нэр хугарахаар яс хугар” гэдэг. Юм хийвэл хийсэн шиг хийх хэрэгтэй. Поп урлагийн хүрээнийхэн намайг мэднэ. Тэгэхээр би чансаатай юм хийх хэрэгтэй. Олон дуугарснаас чансаатай нэг дуугаръя гэж бодоод “Би орчлон, намайг чи нээ” уран бүтээлийн тав дахь тоглолтоо СТӨ-нд ирэх сарын 6-нд хийх гэж байгаа.
-Та олон дууны ая зохиосон, бас олон жил дуулж байгаа. Тиймээс нэг асуулт байна, дуучин хүн ямар шалгуурыг хангаж байж дуучин гэсэн нэрийг өргөж явах ёстой юм бэ, сүүлийн үед алдар цол авахын тулд тоглолт хийдэг юм шиг ойлгогдох болсныг юу гэж үзэж байна?
-Дуулаачийн хувьд ярихад мэргэжлийн дуучин тайзан дээр гараад хоёр октав дотор дуулчихдаг байх хэрэгтэй. Гэтэл зарим “жижигхэн” хоолойтой гавьяатууд байна шүү дээ. Бусдыг муу хэлж байгаа юм биш. Алдар гавьяа гэдэг өөрийнхөө төлөөх тэмцлийн үр дүн. Ард түмний хүндэтгэл болов уу. Түүнээс заавал авчихвал ашиг орлого нь нэмэгддэг юм биш. Нэмж хэлэхэд, би алдар хүнд горилж уран бүтээл хийж байгаа юм биш. Улсдаа нэртэй Зууны манлай “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагт нь 10 гаруй жил дууллаа. Эрдэнэтийн Уулын баяжуулах үйлдвэрийн “Кума” хамтлагт хэдэн жил дуулсан. Олон улсын эстрадын дуу дуулаачдын уралдаан, АНУ, Ардчилсан Солонгост болсон хоёр удаагийн фестивальд амжилттай оролцож байсан. 1997 онд Морин хуурын чуулга болон 21 аймгийн уран бүтээлчдийн багтай хамт Олон улсын фестивальд оролцож Алтан цом шагнал хүртсэн. 60 гаруй орны дуучин оролцсон тэр том тэмцээн өөрийгөө таних дэлхийн дэвжээ байсан. Түүнээс Итал, АНУ , Хятадын дуу бүжгийн чуулга, Оросын “Брёзка” чуулгыг ардаа орхиж цом хүртэнэ гэдэг маш том боломж, аз завшаан. Түүнээс хойш 2005 онд Баянмонгол чуулгатай хамт Олон улсын фестивальд амжилттай оролцож байлаа. Одоо миний уран бүтээлийн санд 100 гаруй бүтээл байна. Хүний сэтгэл дотор яваад байдаг юм уу, цаасан дээр нотлоод хадгалсан нь үхмэл бүтээл болж таарна. Тэгэхээр бусдын оюун сэтгэлд хүргэж, дэлгэж тавих хэрэгтэй биз дээ.
-Ингэхэд тоглолтоо яагаад “Би орчлон, намайг чи нээ” гэж нэрлэсэн юм бэ?
-Энэ их учиртай. Дууны их мастер, монголчуудын хайртай хөгжмийн зохиолч Х.Сэргэлэн мянган дууны баяр хийж байсныг хүмүүс мартаагүй. Би тэр хүнийг биширч явдаг. Х.Сэргэлэн ах 1990 онд “Эрдэнэтэд их сайхан тенор хоолойтой хүүхэд байна. Тэр хүүхдээр дуугаа дуулуулна” гээд Эрдэнэтийн Соёлын ордон руу хэлүүлж намайг Улаанбаатарт авчран “Ая дууны жигүүр” уралдаанд оруулж байсан юм. Тэгж “Би орчлон, намайг чи нээ” дууг нь анх дуулсан. Намайг Эрдэнэтийн вагоноос буунгуут хар өнгийн 24-т суулгаад аваад явж билээ. Нэг их том дуучин аятай гоё зочид буудалд буулгаж, хамт хоол идэж байсан нь сэтгэлд тод үлдсэн. Хамгийн гол нь би тэгэхэд хүн уран бүтээлдээ тийм их хайртай байдгийг Х.Сэргэлэн ахаас олж харсан. “Би орчлон, намайг чи нээ” дууны үг нь их гоё.
“ Уйтгарын бараан үүлнээс
Уйдаж суухдаа чи над руу ирээрэй
Учрал хагацлын орчлонд
Ухааръя гэвэл намайг дуудаарай
Өөрөөс чинь аз жаргал тойрч гэмээ нь
Над руу ирээрэй
Зүрх тайтгарах хайрын зүүдэнд очихдоо
Намайг хөтлөөрэй
Би орчлон
Намайг чи нээ
Он жилүүдийн
Нарнаар сарнаар ирсэн
Орчлон чинь би шүү дээ
Намайг нээ” гоё үг байгаа биз. Энэ дууг 1990 онд анх дуулснаас хойш 23 жил өнгөрчээ. Би сонгодог урлаг, поп урлагийн тогоонд олон жил чанагдсан. Одоо тэсэрч дэлбэрэх цаг нь болсон. Түүний минь илрэл “Би орчлон, намайг чи нээ” тоглолт юм.
-Ер нь таны тоглолтод урлагийнхнаас хэн, хэн оролцох вэ?
-Ардын жүжигчин А.Долгор эгч миний “Зүүдэн харгуй” дууг дуулна. Уран бүтээлийн дүү нараас дуурийн алдарт дуучин Пласидо Домингогийн нэрэмжит дэлхийн баритон хоолойтнуудын уралдааны тэргүүн байрын шагналт, Монгол Улсын залуу гавьяат Э.Амартүвшин, Глинкийн нэрэмжит олон улсын тэмцээний тэргүүн байрын шагналт Г.Ариунбаатар, “Vois” хамтлагийн дуучин, Соёлын тэргүүний ажилтан Баттулга нар оролцоно. Нийтдээ 200 орчим уран бүтээлч бий. Зөвхөн найрал дуучид гэхэд бараг 100 гаруй хүн бий. Хүүхдийн ордны найрал дуучид, хүүхдийн найрал дууны “Улаанбаатар” чуулгынхан, Улсын филармонийн симфони найрал хөгжим, залуу уран бүтээлчдээс Б.Солонго, Э.Хулан нар дуулна.
