Л. МӨНХБАДРАХ
Тал нутгийн хөрсний гүнд орших зэс, алт, ховор шороон элемент, литийн нөөц нь өнөөдөр Монгол Улсыг дэлхийн нөөцийн өрсөлдөөний төв цэг рүү хөтөлж байна. Сүүлийн жилүүдэд АНУ өөрийгөө “гурав дахь хөрш” гэж нэрлэн Монгол Улстай уул уурхайн салбарын хамтын ажиллагаагаа эрчимжүүлж, хөрөнгө оруулалт, техникийн дэмжлэг үзүүлэхээ амласан. Үүний зэрэгцээ Хятад, Орос хоёр ч Монголын уул уурхайн хамтын ажиллагааны чухал түнш хэвээр буй. Иймээс баялгаа хөгжүүлэхдээ олон улсын хамтын ажиллагаа ба тусгаар тогтнолын хамгаалалтыг хэрхэн тэнцвэржүүлэх нь Монголын өмнө тулгарч буй чухал асуудал юм.
I. Монгол, АНУ-ын эрдэс баялгийн хамтын ажиллагааны өнөөгийн байдал
АНУ өөрсдийгөө “нөөц дээрэмдэгчид” биш, харин Монголын хөгжлийн түнш гэдгээ олон удаа илэрхийлсэн. АНУ хамтын ажиллагааны санамж бичиг байгуулж, байгаль орчны стандартыг (ESG), уул уурхайн ил тод байдлын санаачилга (EITI)-ыг дэмжинэ гэж амласан бөгөөд “аюулгүй байдлын тусламж”, “техникийн сургалт”-ын хөтөлбөрийг дурдаж байсан.
2023 онд АНУ болон Монголын аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам эрдэс баялгийн хамтын ажиллагааны тухай харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсан. 2025 оны “Монголын уул уурхайн экспо”-д АНУ-ын компаниуд идэвхтэй оролцож, дэвшилтэт тоног төхөөрөмжөө танилцуулан, хамтын ажиллагааны үзэл баримтлалаа сурталчилсан. Мөн Вашингтонд хийсэн хэлэлцээрийн үеэр Америкийн албаныхан Монголыг “тэгш эрхт түнш” гэж нэрлэж: “Бид та бүхэнд ховор шороон элементийг дэлхийн зах зээлд гаргахад тусална. Ингэснээр Монгол Улс дэлхийн стратегийн эрдсийн чухал нийлүүлэгч болох боломжтой” гэж мэдэгдсэн байдаг.
АНУ-ын үйл ажиллагаанаас харахад хамтын ажиллагаа харилцан ашигтай байж болох ч Монгол Улс АНУ-ын жинхэнэ зорилгыг орхигдуулж болохгүй. Тэдний гол сонирхол нь Монголын нөөцийг өөрийн дэлхийн нийлүүлэлтийн сүлжээнд багтаах явдал болохоос Монголын бие даасан хөгжлийг хөхиүлэн дэмжихэд биш.
II. Монгол, АНУ-ын хамтын ажиллагааны эрсдэлүүд
1. Хууль эрх зүй ба санхүүгийн эрсдэл
2025 оны зургаадугаар сард “Оюу Толгой” зэсийн төслийн маргаан анхаарал татав: баялаг хараахан экспортын ашгаар бүрэн хувирч амжаагүй байхад Америкийн хедж сан олон улсын шүүхээр дамжуулан төслийн оператораас 139 сая ам.долларын нөхөн төлбөр нэхэмжилсэн. Энэ явдал нь АНУ-ын хууль, санхүүгийн тогтолцоо манай төслийг олон улсын маргаанд татан оруулж, их хэмжээний алдагдалд хүргэж болзошгүйг харуулжээ.
Африкийн Замби улс ч адилхан нөхцөл байдалтай тулгарч байв. Тэд зэсийн уурхайн төрийн өмчийн өөрчлөлт, өрийн дахин зохион байгуулалтын явцад барууны санхүүгийн капитал, олон улсын байгууллагын шахалтад орсон. Зарим хедж сан болон олон улсын санхүүгийн байгууллагууд Замбигийн гадаад өрийн төлбөрийн чадварыг хадгалахыг шаардсан нь уул уурхайн лицензийн хэлэлцээнд нөлөөлсөн. Энэ тохиолдол нь баялагтай улс өрийн хямралд орсон үед гаднын хөрөнгө оруулагчид илүү их нөлөөтэй болж, уурхайн хэлэлцээний гол байр суурийг эзлэхийг харуулсан.
АНУ-ын компаниуд, хедж сангууд олон улсын арбитрын байгууллагуудыг ашиглахдаа гаршсан байдаг. Хэрэв маргаан гарвал Монгол сул талтай байр суурьт орж, эцэст нь асар өндөр нөхөн төлбөр төлөхөөс өөр аргагүйд хүрч мэднэ. Ирээдүйд литий, ховор шороон элемент зэрэг шинэ төслийн гэрээ муу боловсруулагдвал “Оюу Толгойн” зовлон дахин давтагдана.
2. Бодит байдал ба хүлээлтийн зөрүү
АНУ Монголын литий, ховор шороон элемент, ураныг онцгой сонирхож байна. Эдгээр баялаг нь цахилгаан машин, эрчим хүч хадгалах батарей, цөмийн эрчим хүч, батлан хамгаалах салбарт шууд хамааралтай. Гэвч бодит хамтын ажиллагааны явцыг харахад АНУ-ын хөрөнгө оруулалт хязгаарлагдмал бөгөөд тэд ихэвчлэн хамтын ажиллагааны хүрээ тогтоох, олон нийтийн санаа бодолд нөлөөлөх, стандарт боловсруулах замаар Монголыг өөрийн нийлүүлэлтийн сүлжээнд татахыг зорьж байна. Хэрэв Монгол АНУ-ын нийлүүлэлтийн сүлжээнд хэт найдвартай болчихвол Хятад, Орос, Европын холбоо зэрэг бусад түнштэй хийх хэлэлцээний бие даасан орон зай хумигдаж мэднэ.
АНУ хэдийгээр стратегийн эрдэс баялгийн хамтын ажиллагааны ач холбогдлыг байнга дурдаж байгаа ч бодит хөрөнгө оруулалт бараг харагдахгүй байна. 2025 оны байдлаар АНУ Монголд ховор шороон элементийн ялгах том үйлдвэр байгуулаагүй. Харин тэд “экспортын сувгийг өргөжүүлэхэд тусална” гэх саналд илүү төвлөрч байгаа. Энэ загвар нь Монголыг зөвхөн түүхий эд нийлүүлэгчийн түвшинд үлдээх эрсдэлтэй бөгөөд аж үйлдвэржсэн хөгжилд хүргэхгүй. Хэрэв бид зөвхөн түүхий хүдэр экспортолдог хэвээр байвал, энэ нь өмнө нь зөвхөн ноос, нүүрс зардаг байсан байдалтай төстэй хэвээр үлдэнэ. Урт хугацаанд ийм хэлбэрийн экспорт давамгайлбал Монголын үйлдвэрлэлийн салбарын өсөлт, нэмүү өртгийн шат ахих боломж хумигдах эрсдэлтэй.
Африкийн Танзани, Намиби улсуудын жишээ ч үүнийг баталдаг. АНУ “Дэлхийн дэд бүтэц ба хөрөнгө оруулалтын түншлэл” (PGII)-ийн хүрээнд эдгээр улсад ховор шороон элементийн ялгах, боловсруулах хүчин чадлыг дэмжинэ гэж амласан ч бодит хөрөнгө оруулалт, төслийн явц маш удаан байна. Гэвч үүний зэрэгцээ АНУ-ын импортын хэмжээ, ялангуяа эдгээр улсын анхан шатны хүдэр, баяжмалын хувьд эрс өссөн. 2024 онд Африкийн Нөөцийн Бодлогын Судалгааны Хүрээлэнгийн тайланд энэ үзэгдлийг “өгүүлбэрийн хүлээс” (discourse binding) гэж нэрлээд, “амлалт ба хөрөнгө оруулалт үл тохирох, мөн чиглэсэн олон нийтийн санаа бодлын нөлөөлөл дагалддаг” хэмээн тодорхойлсон.
Олон улсын туршлагаас харахад, барууны орнуудтай хамтран ажиллахдаа баялагтай улс амлалтыг бодит биелэлттэй нь байнга харьцуулан дүгнэх шаардлагатай.
3. Улс төрийн бие даасан байдлын эрсдэл
АНУ ESG болон EITI стандартыг баримтлахыг шаардаж байгаа нь Монголын тогтвортой хөгжлийг дэмжих боловч энэ нь манай уул уурхайн бодлогыг Америкийн улс төрийн чиг хандлагад хэт барих эрсдэлтэй. Жишээлбэл, Конго зарим улсын компанитай хамтрахад АНУ “ил тод бус” хэмээн үзэж, ажиглалтын жагсаалтад оруулсан нь төслийн санхүүжилтэд сөргөөр нөлөөлсөн байдаг.
Монгол Улс хэрэв АНУ-ын стандартуудыг бүрэн дагавал уул уурхайн бодлогын бие даасан өөрчлөлтийн орон зай хумигдана.
4. Байгаль орчин, нийгмийн гаднын нөлөө
Олон улсын байгаль хамгаалах байгууллагууд дэлхийн уул уурхайн төслүүдэд ихээхэн анхаардаг. Тэдний мэдээллийн ил тод байдал нь олон нийтийн хэлэлцүүлэг, эсэргүүцэл дагуулдаг. Монголын хувьд говь, тал, нуур зэрэг экосистем нь маш эмзэг тул барууны “байгаль хамгааллын улс төрийн тоглоом”-д татагдвал төслүүд гацах, манай улсын олон улсын нэр хүндэд сөрөг нөлөө үзүүлэх магадлал өндөр.
III. Сүүлийн үеийн кейсүүдээс авсан сургамж
- Францын Orano ураны төсөл
2024 оны арванхоёрдугаар сарын 27-нд Монгол–Францын хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулагдаж, Францын Orano компанид ураны орд ашиглах эрх олгогдсон. 2028 онд үйлдвэрлэл эхлэхээр төлөвлөгджээ. Монголын ураны нөөц 1.5 сая тонн бөгөөд дэлхийн нийт нөөцийн 25 хувьд хүрч, Австралийн дараа буюу хоёрдугаарт ордог. Гэвч экспортын асуудал хүндрэлтэй: Монголын уран заавал Орос, Хятадын нутгаар дамжин тээвэрлэгдэх ёстой. Харин уран бол мэдрэмтгий баялаг тул Орос, Хятад хоёулаа хаалт тавьж болзошгүй.
Монгол “гурав дахь хөршийн бодлого”-оор дамжуулан Орос, Хятадын эдийн засгийн хамаарлыг бууруулахыг зорьж байгаа ч Францтай хамтрах оролдлого нь хөршүүдийн дургүйцлийг төрүүлж мэднэ. Орос тээврийн замаар шахалт үзүүлж, Хятад худалдааны харилцаагаа өөрчлөхийг үгүйсгэх аргагүй. Францын хөрөнгө оруулалт нь Монголд Орос, Хятадын нөлөөг бууруулах зорилготой ч Монголын газарзүйн байршил нь өндөр эрсдэл дагуулж, эдийн засгийн боломжит өгөөжийг геополитикийн маргаан сааруулж болзошгүй.
2. Оюу Толгойн зэсийн маргаан
АНУ-ын капитал хууль эрх зүйн аргаар Монголын хамгийн том уул уурхайн төсөлд шууд оролцож, асар их нөхөн төлбөр гаргуулсан. Энэ нөхөн төлбөр нь Монголын 2024 оны боловсролын жилийн нийт төсвийг хоёр дахин нийлүүлсэнтэй тэнцэж байв. Хэрэв ирээдүйд бүх том төсөл ийм байдлаар маргаанд орж, асар их төлбөр гаргахад хүрвэл Монголын хөгжил гадаадын капиталын “гарын атгалтад” орох аюултай.
3. Алтны уурхай ба Үндэсний баялгийн сан
2025 онд “Баян Хөндий” алтны уурхай ашиглалтад орох төлөвтэй бөгөөд Монгол Улс уул уурхайн орлогыг удирдах зорилгоор “Чингис сан”-г байгуулсан. Энэ нь улсын эрх ашгийг хамгаалах зөв оролдлого боловч гадаадын хөрөнгө оруулагчид “санхүүгийн зөвлөх”, “сангийн менежмент” нэрээр оролцвол орлого Монголын ард иргэдэд бүрэн хүрэхгүй байх эрсдэлтэй.
IV. Монголын рациональ сонголт: Хятад, Оростой хамтрах хамтын ажиллагаа илүү бодит давуу талтай
1. Газарзүй ба тээврийн зардлын байгалийн давуу тал
• Ойр зай, бага өртөг: Монголын зэс, нүүрс, ховор шороон элемент зэрэг баялгийн хамгийн ойрын боомтын гарц бүгд Хятадад байрладаг. Замын-Үүд, Гашуунсухайт, Ганцмод зэрэг хилийн боомтоор дамжуулан нүүрс, зэсийн баяжмалаа хэдхэн хоногийн дотор Хятадын хойд бүсийн боомтод хүргэх боломжтой билээ. Харин Европ, Америк руу гаргах тээврийн зардал 2–3 дахин өндөр болно.
• Төмөр зам ба хоолойн сүлжээ: Монгол-Хятад-Оросын эдийн засгийн коридорын хүрээнд төмөр замын шинэ чиглэл, эрчим хүчний хоолойн төслүүд яригдаж байгаа нь ирээдүйд Монголын нөөцийг экспортлох тээврийн хүндрэлүүдийг ихээхэн бууруулна.
2. Зах зээлийн тогтвортой байдал ба багтаамж
• Хятадын асар том зах зээл: Хятад бол дэлхийн хамгийн том зэс хэрэглэгч, мөн лити-ион батарей болон ховор элемент ашигладаг үйлдвэрлэлийн хамгийн иж бүрэн сүлжээгээрээ тэргүүлдэг. Монголын зэс, нүүрс, ховор шороон элемент нь стандарт шаардлагыг хангаж л чадвал Хятадын зах зээлд бараг саадгүй шингэж чадна.
• Оросын эрчим хүчний хамтын ажиллагааны боломж: Монгол улс Оросын “Сибирийн хүч-2” байгалийн хийн хоолойн төсөлд оролцох талаар хэлэлцэж буй. Энэхүү төсөл хэрэгжвэл Оросын баруун Сибирийн байгалийн хийг Монголын нутгаар дамжуулан БНХАУ-ын хойд хэсэгт нийлүүлэх юм. Энэ нь Монголд жил бүр хэдэн зуун сая ам.долларын дамжин өнгөрөх хөлс авчрах бөгөөд дэд бүтцийн сайжрал, өөрийн эрчим хүчний хэрэгцээнд хямд хий ашиглах боломжийг ч бүрдүүлнэ. Энэ нь Монголын эрчим хүчний аюулгүй байдал, бүс нутгийн эдийн засгийн интеграцид нийцсэн алхам болно.
3. Боловсруулалт ба үйлдвэрлэлийн сүлжээг өргөтгөх боломж
• Хятадын боловсруулах хүчин чадал: Хятад зэс хайлуулах, ховор шороон элемент ялгах салбарт арвин туршлагатай. Хэрэв Монгол-Хятад хамтран дотооддоо хайлуулах, ялгах үйлдвэр байгуулбал, Монгол зөвхөн түүхий хүдэр бус, хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн экспортолж, ашигт ажиллагаа хэд дахин өснө.
• Технологи дамжуулах бодит байдал: Тээврийн зай богино учраас Хятад, Оросын компаниуд Монголд боловсруулах үйлдвэр, баяжуулах үйлдвэр, дэд бүтэц байгуулахад илүү сонирхолтой байдаг. Энэ нь ажлын байр, татвар, орон нутгийн хөгжилд шууд ашиг тустай. Жишээлбэл, зарим Хятадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд аль хэдийн Монголд ган, зэс боловсруулах төсөлд хөрөнгө оруулсан. Цаашид ховор шороон элемент, батарейны материалын салбарт ч ижил жишиг гарч магадгүй.
4. Санхүүжилт ба бодлогын уян хатан байдал
• Хятадын санхүүгийн эх үүсвэр: Азийн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын банк (AIIB), Торгоны замын сан, мөн Хятадын арилжааны банкнууд Монголын уул уурхай, тээврийн төслүүдэд хямд хүүтэй зээл өгөх боломжтой. Энэ нь ОУВС болон АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн санхүүгийн корпорацын (DFC) хатуу шаардлагаас илүү уян хатан нөхцөлтэй.
• Оросын нөөцөөр хөрөнгө оруулалт хийх загвар: Орос улс эрчим хүч, цахилгаан дамжуулалтын хамтын ажиллагаанд “нөөцөөр хөрөнгө оруулалт солилцох” загварыг түгээмэл ашигладаг. Энэ загвар цаашид Монголын уул уурхайн салбарт өргөжиж, улсын төсөвт дарамт багатай хамтын ажиллагааны сонголт болж чадна.
5. Нийгэм ба хөдөлмөр эрхлэлтийн шууд өгөөж
• Дотоодын хөдөлмөр эрхлэлт: Монгол-Хятадын хамтарсан уул уурхайн төслүүд олон монгол ажилчдыг шууд авч ажиллуулдаг бол алслагдсан улс орнуудтай хийх хамтын ажиллагаа ихэвчлэн өөрийн мэргэжилтнүүдээ авч ирэх хандлагатай байдаг.
• Бүс нутгийн хөгжил: Хятадын хөрөнгө оруулалттай төслүүдийн хүрээнд баригдсан зам, цахилгаан, холбооны дэд бүтэц нь зөвхөн уурхайн хэрэгцээг хангахаас гадна орон нутгийн малчдын амьдралыг шууд сайжруулдаг. Энэ төрлийн “гадаад нөлөөний үр ашиг” нь хөрш орнуудтай хамтрахын гол давуу тал юм.
6. Стратегийн аюулгүй байдал ба хэлэлцээний орон зай
• Бүс нутгийн интеграци: Монгол, Хятад, Орос гурван улс “Эдийн засгийн коридор”-ыг хамтдаа урагшлуулж байгаа нь зөвхөн тээврийн сүлжээ бус, мөн улс төрийн аюулгүй байдал, эдийн засгийн дархлааг бэхжүүлэх стратегийн сонголт юм.
• Бодитой хамтын ажиллагаа: Монгол Евроазийн төв хэсэгт орших тул хамгийн ойрын, бодит түншүүд нь бидний хоёр хөрш болох Хятад, Орос мөн. АНУ болон Европын улсуудын өгч буй алслагдсан амлалтаас ялгаатай нь хөршүүдтэй хийх хамтын ажиллагаа илүү тогтвортой, шууд үр дүнтэй. Зэс, нүүрсний борлуулалт, төмөр замын тээвэр, санхүүжилт, боловсруулах үйлдвэр, ажлын байр гээд олон талд Монголд шууд үр ашиг авчирна. Далайд гарцгүй орны хувьд ойрын хамтын ажиллагаа л хамгийн бодитой, хамгийн хэрэгтэй хамтын ажиллагаа юм.
V. Монголын ирээдүйн сонголт
1. Олон тулгуурт тэнцвэртэй гадаад бодлого
Монголын “гурав дахь хөршийн бодлого” нь давуу тал боловч үүнийг зөвхөн АНУ-д хамаатуулж болохгүй. Бид Хятадтай зэс, нүүрсний худалдааг үргэлжлүүлэн хадгалах, Оростой эрчим хүчний хамтын ажиллагааг үргэлжлүүлэх, ЕХ, Японтой цэвэр эрчим хүчний төслүүд хэрэгжүүлэх, АНУ-тай хязгаарлагдмал ч ил тод хамтын ажиллагааг хадгалах ёстой. Зөвхөн олон талт харилцаа л аль нэг түншийн давамгайллыг хааж чадна.
2. Бие даасан, удирдах боломжтой үйлдвэрлэлийн сүлжээ байгуулах
Хэрэв зөвхөн хүдэр экспортолсоор байвал Монгол үйлдвэрлэлийн сүлжээ хамгийн доод шатанд үлдэнэ. Дотооддоо баяжуулах, боловсруулах үйлдвэр байгуулах нь зайлшгүй шаардлагатай. Гадаадын технологи нэвтрүүлэхдээ боловсруулах шатны дор хаяж 50%-ийг Монголдоо хадгалахыг шаардах хэрэгтэй. Мөн дотоодын их сургууль, судалгааны байгууллагыг дэмжиж, баялгийн технологийн судалгааг гүнзгийрүүлэх нь гадаад хамаарлаас гарах алхам болно.
3. Баялагийн өгөөжийг нийт ард иргэдэд хүртээмжтэй болгох
Эрдэс баялаг нь Монголын бүх ард түмний өмчөөс өөр зүйл биш. “Чингис сан” ил тод, нээлттэй байх ёстой бөгөөд хөрөнгийг боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн хөгжилд зарцуулж, ашиг тусыг жирийн иргэн бүр хүртэх ёстой.
4. Үндэсний эв нэгдэл, нийгмийн хяналтын хамгаалалт байгуулах
Гадаадын хөрөнгө оруулалт зайлшгүй боловч улс авлигыг хязгаарласан хатуу тогтолцоо бий болгож, гадаадын компаниуд хээл хахууль, улс төрийн нөлөөллөөр дамжуулан Монголын бодлогод оролцохоос сэргийлэх учиртай. Ард иргэд ч нийгмийн хяналтад оролцож, төрийн албан хаагч, гадаадын компанийн хоорондын авлигын хэлцлийг таслан зогсоох хэрэгтэй. Монголын ирээдүй “хувийн ашиг сонирхлын төлөө баялгаа зарж” болохгүй.
Дүгнэлт
Эрдэс баялаг бол тал нутгийн үнэ төлбөргүй бэлэг бус, харин түүх бөгөөд Монголчуудын гарт атгуулсан том сорилт юм. Энэ нь биднийг хүчирхэг улс болгож ч чадна. Мөн хэн нэгнээс хамааралтай, эрхшээлд орсон улс болгон хувиргаж ч мэднэ. Монгол, АНУ-ын хамтын ажиллагаанд амлалт ба эрсдэл зэрэгцэн оршиж байна. Баялгаа хөгжүүлэхдээ олон улсын хамтын ажиллагаа ба тусгаар тогтнолын хамгаалалт, богино хугацааны ашиг ба урт хугацааны хөгжил хоёрын тэнцвэрийг зөв олж тогтоох нь Монголын ирээдүйн чухал шийдвэр байх болно.
Ирээдүй Монголын ард түмнийх бөгөөд энэ амьдрал тэтгэгч газар нутгийнх. Зөвхөн эв нэгдлийг бамбай, ухаалаг бодлогыг зам болгон сонгосноор бид баялгаа хөгжлийн хөдөлгүүр болгож чадна. Харин эс чадвал баялаг биднийг гинжилж мэднэ. Энэ бол Монголын сорилт, бас Монголын мандлын гараа юм.
