Дэлхийн II дайн дууссан энэ өдөр Москва хотноо Холбооны архивын үзэсгэлэнгийн танхимд Аугаа эх орны дайны эцсийн үе шат, милитарист Японы ялагдлын тухай түүхэн баримтат үзэсгэлэн нээгдэнэ. Энэ бол "Мюнхен-38. Сүйрлийн босгон дээр" үзэсгэлэнгээр эхэлсэн бүхэл бүтэн цуврал үзэсгэлэнгийн төгсгөл юм.

Үзмэрүүдийн дунд тухайн үеийн хосгүй баримт бичгүүд байдаг. Японы бууж өгөх баримт бичигт гарын үсэг зурсан Миссури байлдааны хөлгийн зураг. Вермахтын зэвсэггүй ангиудын оролцоотойгоор Улаан армийг цэргийг ялан дийлэхийг тусгасан Их Британийн штабын дарга нарын "Байж болшгүй" ажиллагааны талаархи материалууд. Адольф Гитлер, Эва Браун, Геббельсийн гэр бүлийн оршуулгын газрын схем.

Орчин үеийн дэлхийн улс төрийн чухал газар болсон Аляскийн тухай Сталин, Трумэн хоёрын ярианд яагаад олон удаа дурдагдсан бэ? ЗХУ хэзээнээс Бандерчуудыг өршөөж эхэлсэн бэ? ОХУ-ын Нийгэм, улс төрийн түүхийн улсын архивын шинжлэх ухааны захирал Андрей Сорокин эдгээр асуултад РГ-д хариулсаныг орчуулан хүргэж байна.

-Андрей Константинович, үзэсгэлэнд зориулж тусгайлан баримт бичгийн нууцыг задалсан уу?

-Андрей Сорокин: Энэ үзэсгэлэнд зориулж тусгайлан баримт бичгүүдийг нууцаас гаргаагүй. Оросын архивчид өөрсдийн ажилдаа "архивын хувьсгал"-ын ололт амжилтыг ашиглахыг хичээж байгаа бөгөөд энэ үеэр Зөвлөлтийн үеийн түүхийн олон зуун мянган баримт бичгийг аль хэдийн нууцаас гаргажээ. Бид өмнө нь дэлгэгдэж байгаагүй баримт бичгүүдээр мэдэгдэж буй ихэнх үйл явдлыг танилцуулах нь бидний үүрэг гэж харж байна. Тухайлбал, ЗХУ-ын Батлан ​​хамгаалахын улсын хорооноос 1945 оны 1, 5-р сард баталсан батлан ​​хамгаалах аж үйлдвэрийг өөрчлөх тухай, өөрөөр хэлбэл ЗХУ-ын эдийн засгийг энхийн цагт өөрчлөн байгуулах тухай тогтоолууд байдаг. 1945 оны зун Улаан армийг халж, Германы олзлогдогсдыг эх оронд нь буцаан авчирсан тухай баримтуудыг өмнө нь дэлгэж байгаагүй. Үүгээр ЗХУ энхийн замаар бүтээн байгуулалтад тууштай байсныг онцолж байна.

Түүнчлэн бид Квантуны армийг ялах, Курилын арлуудыг эзлэх, Сахалиныг чөлөөлөх, Солонгосын хойгийн хойд хэсэгт газардах зэрэгт тусгайлан зориулсан үзэсгэлэнгийн төслүүдийг мэдэхгүй. ОХУ-ын Зэвсэгт хүчний Архивын албаны тусламжтайгаар бид Манжийн байлдааны ажиллагаа явуулсан гурван фронтын довтолгооны төлөвлөлтийн газрын зургийг эх хувиар нь илрүүлж чадсан. Тэгээд нэгийг нь эх хувиар нь дэлгэнэ. Эдгээр баримт бичгийн өвөрмөц шинж чанарыг би өнөөдөр зоригтойгоор зарлаж чадна.

-Үзэсгэлэнд тавигдсан баримт бичгүүдийн дунд нэгэн гайхмаар зүйл бий. Энэ бол Украины ЗСБНХУ-ын Дотоод хэргийн ардын комиссар В.С. Рясный 1945 оны 7-р сарын 20-ноос өмнө Зөвлөлтийн эрх баригчдад хүлээлгэн өгсөн Украины үндсэрхэг хөдөлгөөний оролцогчдод өршөөл үзүүлсэн тухай. Киевийг чөлөөлсөн генерал Ватутиныг бандерчид алснаас хойш нэг жилийн дараа л тушаал гарчээ. Тэгээд ч төр тэднийг өршөөхөд бэлэн байсан юм уу?

-Андрей Сорокин: Хамтын ажиллагаа, ялангуяа Украины баруун бүс нутагт өргөн цар хүрээтэй байсан. Гэсэн хэдий ч тэд идэвхгүй хамтран зүтгэгчид байсан гэж хэлж болно, тэд Германчуудтай зайлшгүй шаардлагаар хамтран ажилладаг, сургууль, эмнэлэг, тариалангийн талбайд ажилладаг байсан. ЗХУ-ын төрийг өөрчлөн байгуулалтын жилүүдэд дүрсэлсэн шиг эсвэл үзэл суртлын эсрэг тэмцэгчид нь одоо хүртэл дүрсэлж байгаа шиг аймшигт дарангуйлагч байсангүй. Дайны дараах үед эзлэгдсэн нутаг дэвсгэрийн иргэдийг Зөвлөлт засгийн газартай эвлэрүүлэх зорилтот шугамыг баримталсан. Мөн гол хэрэгслүүдийн нэг нь дайны гэмт хэрэг хийгээгүй хүмүүсийг өршөөх хүсэл байв. Дашрамд хэлэхэд, Германы нутаг дэвсгэр дээр холбоотнууд яг ижил шугамыг баримталж байсан. Дайны дараах үед тэндхийн төрийн аппарат дахь албан тушаалын дийлэнх хувийг хуучин нацистууд эзэлж байсан, учир нь тэр үед өөр удирдагчид байгаагүй.

-Дэлхийн хоёрдугаар дайн дууссанаас хойш 80 жилийн дараа Ерөнхийлөгч Путин, Трамп нарын Аляскад болсон уулзалтын дараа олон хүн энэ үйл явдлыг ЗХУ холбоотнууддаа Японтой дайнд орно гэж амласан Ялтатай харьцуулж эхлэв

-Андрей Сорокин: Милитарист Японыг ялахад ЗХУ оролцсоныг Сталин холбоотны үүргээ үнэнчээр биелүүлсэнтэй холбон тайлбарладаг. Гэхдээ бүх зүйлийг ухаалаг харцгаая. Гол шалтгаан нь өөр байсан. Энэ нь Ази, Номхон далайн бүс нутагт ЗХУ-ын байр суурийг стратегийн хувьд бэхжүүлж, Японы заналхийллийг дарах, 1904-1905 оны Орос-Японы дайны дараа Хаант Оросоос булаан авсан Сахалин арлын өмнөд хэсгийг эргүүлэн авах, Курилын арлуудыг ЗХУ-д шилжүүлэн өгөх, Порт-Артурыг буцааж өгөх явдал юм.

Сталин холбоотнууддаа амлалт өгөхөөс нэлээд өмнө Дэлхийн 2-р дайны эцсийн шат болох Алс Дорнодод дайны бэлтгэлийг эхлүүлсэн. 1944 оны 9-р сарын сүүлчээр Жанжин штабын ажиллагааны газрын дарга Сергей Штеменкогийн дурсамжийн дагуу "Төв байранд дахин илтгэл тавьсны дараа бид Дээд командлагчаас Алс Дорнод дахь цэргүүдийн төвлөрөл, хангамжийн тооцоог бэлтгэх тушаалыг хүлээн авсан. "Тэд удахгүй хэрэг болох байх" гэж Сталин энэ богино бөгөөд түр зуурын яриаг дуусгав. 1945 оны 4-р сард ерөнхий командлагч "хамгийн богино хугацаанд дайн хийх" тушаал гаргажээ.

Долдугаар сарын сүүлчээр Потсдамын бага хурлын үеэр АНУ-ын Ерөнхийлөгч Трумэн "ер бусын хүч" зэвсгийг амжилттай туршсан тухай Зөвлөлтийн удирдагчид мэдэгдэх болно. Тэрбээр Хирошимад атомын бөмбөг хаях өдрийг тогтоох тушаалд гарын үсэг зурсан өдрөө л хийсэн. Сталин энэ мэдэгдэлийг үл тоомсорлож, нэмэлт мэдээлэл авах сонирхолгүй байсан.

-Зарим шинжээчдийн үзэж байгаагаар Трумэн Сталиныг юу ч ойлгоогүй гэж боддог байв. Энэ байж болох уу?

-Андрей Сорокин: Мэдээж үгүй. ЗХУ-д ураны төслийг 1942 оны 9-р сарын 20-нд Улсын Батлан ​​хамгаалах хорооны "Уран дээр ажиллах ажлыг зохион байгуулах тухай" тогтоолоор эхлүүлсэн. 1945 оны 5-р сард Улсын Батлан ​​хамгаалах хороо ЗХУ-ын ШУА-ийн тусгайлан байгуулсан 2-р лабораторийн шинжлэх ухааны судалгааны ажлын төлөвлөгөөг энэ онд батлав.

Мөн Японы хотууд атомын бөмбөгдөлтөд өртсөний дараа ажил шинэ цар хүрээтэй болсон. Ийнхүү 1945 оны 8-р сарын 20-ны өдөр Улсын Батлан ​​хамгаалах хороо "Ураны атомын энергийг ашиглах бүх ажлыг удирдах тусгай хороо байгуулах тухай" тогтоол гаргаж, ЗХУ-ын засгийн газарт байгаа бүх нөөцийг атомын төслийг хэрэгжүүлэх ажилд татан оролцуулах онцгой эрх мэдэлтэй байв. Түүгээр ч барахгүй Тусгай хорооны ихэнх ажлыг Сталины өөрийнх нь тушаалаар зохицуулдаг байв.

“Берия ураны үйлдвэрлэл, атомын бөмбөгийн талаар илүү бүрэн гүйцэд техник, эдийн засгийн мэдээлэл олж авахын тулд хилийн чанад дахь тагнуулын ажлыг зохион байгуулах арга хэмжээ авч, энэ чиглэлийн бүх тагнуулын ажлыг удирдан явуулахыг түүнд даалгасугай". Мэдээж Сталин гадаадад "атом"-той холбоотой юу болж байгааг мэдэж байсан.

-1945 оны 8-р сарын 6, 9-нд АНУ-ын Хирошима, Нагасаки хотуудад хаясан атомын бөмбөг нь "ер бусын хүч"-ийн зэвсэг болж хувирав. Энэ эмгэнэлт явдлын 80 жилийн ойг тэмдэглэж буй Японы улс төрчид бөмбөгийг хэн хаясан талаар чимээгүй байхыг илүүд үздэг. Японы эрдэмтэд, архивчид яагаад чимээгүй байна вэ?

-Андрей Сорокин: Японы түүх судлал энэ сэдвийг үл тоомсорлодоггүй. Дунд сургууль, их дээд сургуулийн түүхийн сурах бичигт хэн хэзээ хийсэн гэж шууд бичсэн байдаг. Магадгүй, бүгдийг нь биш. Ер нь мэргэжлийн түүхчдийн төвшинд “чимээгүй” гэж байдаггүй. Улстөрчид л чимээгүй байдаг. Мөн үүнийг тайлбарлахад хэцүү биш юм. Америкийн Нэгдсэн Улс, Япон хоёр холбоотнууд, тэр дундаа цэргийн хувьд. Бидний мэдэж байгаагаар тус улсын нутаг дэвсгэр дээр Америкийн хэд хэдэн цэргийн баазууд байдаг. Тиймээс Японы улстөрчид яагаад олон арван мянган энгийн иргэдийг дэмий амиа алдсанд буруутай гэдгээ холбоотондоо дахин сануулахгүй байгаа нь ойлгомжтой.

Мөн олон нийтийн санаа бодол доторх нөхцөл байдал бүрхэг байна. Би дараах өгөгдлийг иш татъя. Хэрэв 1990-ээд оны эхээр АНУ-д судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 63 хувь нь Хирошима, Нагасакигийн бөмбөгдөлтийг үндэслэлтэй гэж мэдэгдсэн бол 2010 оны хоёрдугаар хагаст судалгаанд оролцогчдын 56 хувь нь энэ тухай ярьж байжээ.

Японд ийм динамик ажиглагдаж байна. 1990-ээд онд судалгаанд оролцогчдын дөнгөж 29 хувь нь бөмбөгдөлтийг зөвтгөдөг гэж үздэг. Одоо бүр цөөхөн буюу 14 хувь. Үүний зэрэгцээ 2019 оны мэдээллээр Япончуудын 80 орчим хувь нь АНУ-д эерэг хандлагатай байсан бол ердөө 20.8 хувь нь Орост хандсан байна.

-Гэсэн хэдий ч бөмбөгдөлтийг зөвтгөх олон хүмүүс байсаар байна уу? Энэ яагаад боломжтой вэ? Аймшигт гэрэл зургуудыг яаж мартах вэ?

-Андрей Сорокин: Энэ нь Америк, Японы суртал ухуулгатай шууд холбоотой. АНУ-аас Японы олон нийтийн ухамсарт авчирсан дайны дараах хэрэглээ, ардчиллын ертөнцийн дүр төрх, эдийн засгийн амжилттай хөгжил, дундаж наслалт - энэ бүхэн Японы нийгмийн нүдэн дээр атомын бөмбөгдөлтөөс үүдэлтэй аймшигт үр дагавраас илт давж гарсан бололтой. Гэхдээ бидний харж байгаагаар багассаар байна.

-Ялалтаас хойш гурван сарын дараа Сталин холбоотнууддаа Японтой дайнд орно гэж амласан...

-Андрей Сорокин: Тийм ээ, тэр амлалтаа биелүүлсэн. 8-р сарын 9-ний шөнө Забайкалийн, 1, 2-р Алс Дорнодын гээд гурван фронтын цэргүүд Манжуурын стратегийн довтолгооны ажиллагааны хүрээнд ерөнхий давшилтыг эхлүүлэв. Энэ нь эхэлснээс хойш тав хоногийн дараа эзэн хаан Хирохито бууж өгөхөө зарлав.

-Гэхдээ дайн дуусаагүй биз дээ?

-Андрей Сорокин: Наймдугаар сарын 16-нд “Правда” сонинд ЗХУ-ын Жанжин штабаас гаргасан тайлбарт “Японы эзэн хаан 8-р сарын 14-нд Япон улсыг бууж өгөх тухай мэдэгдэл хийсэн нь болзолгүйгээр бууж өгсөн тухай ерөнхий тунхаглал юм. "Японы эзэн хаан өөрийн зэвсэгт хүчинд байлдааны ажиллагааг зогсоож, зэвсгээ хураах тушаал өгч, энэ зарлигийг бодитоор биелүүлсэн үеэс л Японы зэвсэгт хүчин бууж өгсөн гэж үзэж болно...".

-Бас нэг орчин үеийн үзэл: "удирдагч" энхийн гэрээ байгуулсан ч радикалууд ерөнхий командлагчдаа захирагдахгүй...

-Андрей Сорокин: ЗХУ-ын зэвсэгт хүчин Японы эсрэг довтлох ажиллагааг үргэлжлүүлсэн. 8-р сарын 17-нд Василевский Квантуны армийн ерөнхий командлагчаас цэргийн ажиллагааг нэн даруй зогсоож, зэвсгээ хүлээлгэн өгөх тушаал өгсөн радиограмм хүлээн авав. Гэсэн хэдий ч фронтын зарим хэсэгт Японы цэргүүд бууж өгөөгүй бөгөөд манай маршал Дээд ерөнхий командлагчийн штабтай зөвшилцөж, стратегийн чухал цэгүүдэд довтолгоогоо хүчээр дуусгахаас өөр аргагүй болсон.

-Болгоомжтой байсан уу?

-Андрей Сорокин: Яг тийм. Зөвлөлтийн довтолгооноос хэдхэн хоногийн дараа Трумэн холбоотнуудын гэрээг зөрчиж, "Хэрэв тэр үед Зөвлөлтийн засгийн газрын хүчинд эзлэгдээгүй байсан бол" Дальный (Дайрен) боомтыг эзлэхийг Америкийн цэргүүдэд тушаажээ. Ийнхүү холбоотнууд хоорондын хэлэлцээрийн хэрэгжилт нь гүрнүүдийн удирдагчдын улс төрийн хүсэл зоригоос гадна зэвсэгт хүчин нь баталгаажуулсан стратегийн байр сууринаас ихээхэн хамааралтай байв.

-1904-1905 оны дайнд Орос ялагдсан нь нийгмийг цочирдуулж, "Порт Артур" хэмээх шарх 40 жил өвдсөн. Потсдамын бага хурлын дараа хотыг ЗХУ-д шилжүүлэн өгсөн. Хамтын бахархал сэтгэл хангалуун байсан уу?

-Андрей Сорокин: Алс Дорнодын дайн дипломат, сэтгэл зүйн нарийн тоглолт дагалдаж байсан. Жишээлбэл, Сталин Трумэн генерал Макартурыг Японы бууж өгөхийг хүлээн зөвшөөрөхийн тулд холбоотны армийн дээд командлагчаар томилсон гэдэгтэй санал нэгджээ. Гэвч үүний хариуд тэрээр дэслэгч генерал Деревянког өөрийн төлөөлөгч болгож, АНУ-ын Ерөнхийлөгчид илгээсэн илгээлтийн төсөлд нэрээ бичжээ. ЗХУ-ын удирдагч олон генералуудын нэгийг сонгохдоо юуг чиглүүлж байсныг тааж болно. Магадгүй ингэж хийснээрээ тэрээр Германыг бууж өгсөнтэй харьцуулахад энэ үйл явдлын ач холбогдолгүйг онцлохыг хүссэн байх. Гэвч цаг хугацаа өнгөрөх тусам энэ шийдвэрт Сталин буруу тооцоо хийснийг харахгүй байхын аргагүй. Энэ нь тухайн үйл явдлын статусыг бууруулсан биш, харин түүнд Зөвлөлтийн оролцооны үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Японтой хийсэн дайнд ЗХУ орж, Японы Квантуны армийг Улаан арми хамгийн богино хугацаанд бут цохисон нь Япон улсыг бууж өгөхөд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд энэ үүрэг нь дуугүй болсон.

-Хоккайдо арал Зөвлөлтийх болж болох байсан нь үнэн үү?

-Андрей Сорокин: ЗХУ-ын довтолгооны эцсийн шатанд Сталин, Труман хоёр харилцан мессеж солилцов. Крым дахь гурван гүрний шийдвэрийг Японы тухай холбоотнуудын баримт бичигт харгалзан үзэх шаардлагатайг Сталин сануулав. Сталины бодлоор "Ялта дахь гурван гүрний шийдвэрийн дагуу Зөвлөлт Холбоот Улсын мэдэлд шилжих ёстой бүх Курилын арлуудыг Зөвлөлтийн цэргүүдэд Японы зэвсэгт хүчин бууж өгөх бүсэд оруулах" шаардлагатай байв. Түүгээр ч барахгүй генерал Хоккайдогийн хойд хагасыг оруулахыг шаардсан. Тэгээд энд зөвхөн геополитик төдийгүй таны хэлсэн “гэмтэл”-ийн тухай ярьж байна. "Хэрэв Оросын цэргүүд Японы нутаг дэвсгэрийн аль ч хэсэгт эзлэгдсэн газар нутаггүй байсан бол Оросын олон нийтийн санаа бодлыг ноцтойгоор гомдоох болно" гэж тэр онцолжээ.

Труман энэ хувилбарыг ямар ч тайлбаргүйгээр няцаасан бөгөөд Сталин эцсийн мөчид Зөвлөлтийн цэргүүд Хоккайдо руу буух ажиллагааг зогсоохоор шийджээ. Зөвлөлтийн удирдагч холбоотнуудтайгаа дайны дараах хамтын ажиллагаанд найдаж байсан бөгөөд үүний хүрээнд Алс Дорнод дахь газар нутгийг олж авахыг хууль ёсны болгох шаардлагатай байв

-Курилын арлууд америк болж болох байсан гэдэг үнэн үү?

-Андрей Сорокин: Тийм ээ, зөвхөн Сталин хил хязгаарыг тэлэхийг оролдсонгүй. 8-р сарын тэр өдрүүдэд Труман нэлээд эмх замбараагүй байдлаар Курилын арлуудад шалгалт хийжээ. 8-р сарын 18-нд тэрээр Сталинд хандан: "АНУ-ын засгийн газар Курилийн арлуудын аль нэгэнд, ялангуяа төв бүлэгт цэргийн болон арилжааны зорилгоор хуурай газрын болон далайн агаарын хөлгийн агаарын бааз эзэмших эрхтэй болохыг хүсч байна" гэж бичжээ.

ЗХУ-ын удирдагч АНУ-ын Ерөнхийлөгчид нэлээд ширүүн хариулав. 8-р сарын 22-ны өдрийн илгээлтдээ "Ийм үйл явдлыг Крымд ч, Берлинд ч, гурван гүрний шийдвэрээр ч төлөвлөөгүй" гэж дурссан тул Сталин байнгын агаарын бааз байгуулах тухай Труманий шаардлагыг хангахаас татгалзжээ. "Иймэрхүү шаардлагыг ялагдал хүлээсэн улс эсвэл нутаг дэвсгэрийнхээ аль нэг хэсгийг хамгаалах чадваргүй холбоотон улсад тавьдаг" гэж тэр хэлэв ... Зөвлөлт Холбоот Улсыг ийм улсуудын дунд ангилж болохгүй гэж би бодож байна.

Эцэст нь Сталин Сибирээс Канадаар дамжин АНУ-д хүрэх одоогийн агаарын зам нь урт учраас хангалтгүй байсан тул АНУ Зөвлөлтийн арилжааны онгоцуудыг Аляскад буюу Алеутын арлуудын нэгэнд буухыг зөвшөөрвөл Америкийн саналыг хагас замаар нь биелүүлэхэд бэлэн байгаагаа мэдэгдэв. Энэ саналыг хүлээж авах боломжгүй болсон нь хүлээгдэж буй зүйл байв.

Энэ хооронд АНУ Курилыг авахыг үнэхээр хүсч байсан. Би Америкийн тагнуулынхны хийсэн үнэлгээг эш татъя: "Зөвлөлт Өмнөд Сахалин, Курилыг эзэмшиж авснаар Охотскийн тэнгисийн асар их загасны нөөц, түүнчлэн Япончуудын өмнө нь ашиглаж байсан Сахалины нүүрс, газрын тосыг Оросын мэдэлд буцааж өгсөн. "Стратегийн хувьд Сахалин болон Курилын арлуудыг эзэмшсэнээр Охотскийн тэнгисийг Зөвлөлтийн нуур болгов... Тэд АНУ болон Азийг холбосон агаарын коридорыг хаасан Курилын арлуудыг эзэмшиж авлаа. Эцэст нь тэдний худалдан авалт нь Японы үйл ажиллагааны эрх чөлөөг хязгаарлаж байна..."

-Япончууд Токиод болзолгүйгээр бууж өгөх тухай актад гарын үсэг зурсны дараа 9-р сарын 3-ны өдрийг Японыг ялсан өдөр болгон зарлаж, Москвад их бууны ёслолын мэндчилгээ хийсэн байна. Гэсэн хэдий ч олон нийтийн баяр тэмдэглэгээгүй. Яагаад?

-Андрей Сорокин: Түүгээр ч зогсохгүй 11-р сарын 7-нд Москвад болох 10-р сарын жагсаалд фронт, Номхон далайн флот тус бүрээс нэг нэгдсэн дэглэмд оролцох зөвшөөрөл хүссэн кодтой мессежийг Сталин хүлээн авсны дараа Сталин "Үүнийг боломжгүй гэж хүлээн зөвшөөр" гэж тогтоол бичжээ. "Японыг ялсны төлөө" медалийг бий болгохыг хүссэн ижил гарын үсэг зурсан хүмүүсийн хоёр дахь шифр дээр тэрээр "Хүлээн зөвшөөрнө" гэсэн богино тогтоол үлдээх болно.

Магадгүй энэ байдлаараа тэр хүн болгонд ЗХУ-ын Японы эсрэг хийсэн дайн бол дэлхийн 2-р дайны цэргийн анги, бусад олон тулалдааны адил медаль хүртэх ёстой, гэхдээ өөр юу ч биш гэсэн бэлгэдлийн мессежийг илгээж байсан байх.

-Сүүлчийн дуудлага гэгч нь Японтой хийсэн тулалдаанд оролцсон. 1136-р Улаан тугийн одонт Кенигсбергийн буудлагын дэглэмийн командлагч, хурандаа Савойкин дурсахдаа: "Манай хороонд нийт бие бүрэлдэхүүний 65 хувь нь 1927 онд төрсөн залуучууд байдаг" гэжээ. Алс Дорнодод бид хичнээн хүнээ алдсан бэ?

-Андрей Сорокин: Тулааны үеэр Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчин харьцангуй бага хохирол амссан: 12,031 хүн алагдаж, сураггүй алга болж, 24,425 хүн шархадсан.

Орчуулсан З.Батцэцэг