1962 оны есдүгээр сарын нэгний өдөр Дундговь аймгийн Мандалговь хотын 10 жилийн сургуулийн наймдугаар ангийнхан гэдэг нэгэн шинэ хамт олон бүрдсэн билээ.

Аймгийн төвийн 10 жилийн болон Эрдэнэдалай, Дэлгэрцогт, Цагаандэлгэр суманд долдугаар ангиа дүүргэсэн охид хөвгүүд тал талаасаа хуран цугларсан цаг тэр юм.

Тэгвэл дараагийн гурван жил нь тун хурдан өнгөрч тэд 10 дугаар ангиа 57-уулаа төгсгөсөн. Тухайн үед тэдний захиалгатай юм шигээр “Арав дахь хавраа үдье” гэсэн шинэ дуу гарч төгсөгчид маань

-Униар татсан хаврыг орой

Урьхан салхи шивнэхдээ гээд л Мандлын говийг дүүртэл дуулцгаасан байдаг.

Тэд бол Мандалговь хотын арван жилийн сургуулийг 1965 оны төгсөгчид юм. Тэр цагаас үүрнээс ниссэн шувууд шиг үеийн найзууд холдон явцагаасан ч олон жилийн нөхөрлөл нь хэвээр нэгэн үеийн охид, хөвгүүд өнөөдөр өндөр настай өвөө, эмээ нар болчихсон арван жилийн төгсөлтийнхөө 60 жилийн ойг тэмдэглэхээр зорин цуглараад байна.

Энэ ангийнхан ердөө 60 жилийн хойно уулзалдаж байгаа юм биш ээ. Арван жилээр шаталсан дурсамж, уулзалтаа хийсээр ирсэн юм. Одоо 60 жилийнхээ ойг тулхтайхан тэмдэглэх гэж байна. Энэ ангийнханд бүтэн жарны хугацаанд бие биенээ мартаагүй нэг онцлог бий.

Эднийхэн нэг өвөрмөц хуанлитай. Тэр нь юу вэ гэвэл жил бүрийн цагаан сар гарсны дараа цугларч золголт хийдэг, наймдугаар сарын эхний долоо хоногт амралт юм уу, аялалд явдаг уламжлалтай. Үүнийгээ манай ангийнхны “Үндсэн хууль” гэж тайлбарладаг юм билээ. Сүүлийн жилүүдэд нутгийнхаа уужим сайхан тал нутаг Их, Бага газрын чулуу, Сүм хөх бүрдээр аяласан гэх. Бас хоёр жилийн өмнө дөө Байгаль далай, Улаан-Үдэд амарч аяласнаа онцгой үйл болсон гэцгээж байна лээ.

Яг ийнхүү 60 жил тасралтгүй нөхөрлөж ахан дүүс шиг болсон тийм нэг ангийнхан байна гээг их өвөрмөц амьдрал юм. Эднийхэн шиг цул хамт олон ер нь тийм олон биш бизээ гэж бодогдоно.

1965 оны төгсөгчид монгол хэлний багш Б.Бямбаа, түүхийн багш Б.Чунт нарын удирддаг 10-ын “А”, “Б” гэж хоёр бүлэгт хуваагддаг байлаа. Харин сүүлийн үед амьдралын элээсэнд ам бүл цөөрч юун “А”, “Б” гэж ярихаа ч больж. Нэг жарны түүх гэдэг хүний амьдралын мөчлөгт бага хугацаа бишээ. Бид чинь хоёр зуун, хоёр жарныг туулсан яг насаар ярих юм бол гурав дахь жарнаа үзэж явна гэж тэд ярьцгаах юм билээ. Тэр асар уужим хугацаанд баяртай жаргалтай үе мөч, хорвоогийн хатуу хөтүү шалгуур, гуниг зовлон зөндөө л байж.

Тэр бүхнийгээ цаг мөчийг алдалгүй хуваалцаж ирсэн бас нэг өвөрмөц төрх эднийхэнд бий. Дөнгөж арван жилээ төгсгөсөн жилээ л гэхэд ангийнх нь нэг толгой сурлагатан Гүрийн Аюурзана гэдэг охин оюутан болж намрын ургац хураалтад явж байхдаа Угтаалын тарианд гарсан их түймэрт амь эрсэдсэнээс эхлээд хамт олны ам тоо жилээс жилд цөөрч одоо тал илүү хувь хорвоогоос явчихсан байх юм. Харамсалтай л хэрэг. Гэвч зуун дамжин амьдарч яваа ахмадууд туулсан зам мөрөө ямагт гэгээлгээр эргэн харж энэ нийгмийн хөтөч болж яваагаа, нэгэн жилийн төгсөгчдийн гэрч нь гэдгээ бардам хэлж байна лээ.

Аль нэг улс орны ерөнхийлөгч гэхэд солигдоод л байдаг даа. Тэгвэл энэ төгсөлтийнхөн ангийн даргаа өөрчлөөгүй 60 жил болсон байх юм. Тэр дарга нь хүний их эмч Дашзэвгийн Цэрэнсодном гэдэг эмэгтэй. тэрбээр амьдралынхаа 40 гаруй жилийг Монголын Улаан загалмайн байгууллагад үр бүтээлтэй ажилласан хүн.

Ангийнхан нь Д.Цэрэнсодномыг дарга гэхээсээ “өндөр ижий” хэмээн хүндэтгэдэг. Сургуульд байхдаа л пионерийн бүлгэмийн дарга явсан болоод ч тэр үү ажил зохион байгуулах онцгой авьяастай, бусдадаа үлгэр жишээ нэгэн.

Д.Цэрэнсодном дарга ярихдаа,

-Манай ангийнхан гэж бурхнаас өгөгдөлтэй насан туршийн найзууд юм л даа. Хэний ч шахалт, шаардлагагүйгээр уулзая учиръя гэхэд цагтаа ирнэ. Улс орондоо хийхээ хийсэн, бүтээсэн, хариуцлага сахилга гэдэг юмыг бие сэтгэлээрээ үлгэрлэн харуулж яваа хүмүүс.

Алдартан ч олон. Нэрлэ гэвэл Ардын багш, ШУ-ны гавьяат ажилтан, цөмийн физикч Гончигдоржийн Хүүхэнхүү, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн багш, сэтгүүлч Найдансүрэнгийн Дариймаа мөн Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч Дуламын Цэрэннадмид, гавьяат мал зүйч Жамцын Очир гээд явж өгнө шүү дээ.

Богино зайн гүйлтээр олон жил улсын аварга болж байсан “хурдан” хэмээх Цагдаагийн хурандаа Ц.Найдан, түүхийн ухааны эрдэмтэн О.Дагвадорж, Батлах хамгаалах яаманд газрын дарга байсан Д.Шаравсамба, Н.Гөрөөчин, Барилгын нэг том ангийн захирагч явсан Ж.Адъяа зэрэг царгийн зүтгэлтэн олон. Тэрэн дээр Ц.Зулзага, Дамбадаржаа гээд бас нэмэгдэнэ.

Багш нарыг бол тоолоод баршгүй ээ. П.Өлзийдэлгэр, Л.Бяруузана, Д.Лхамсүрэн, Б.Ширчин, Д.Пэлжид, Ш.Лопилмаа, Ш.Бямбаа, М.Бадамханд, Ж.Дэмбэрэл, П.Нэргүй, Ц.Надмид гээд аймагтаа шилдэг сурган хүмүүжүүлэгчид байв.

1965 оны төгсөгчдийн хамгийн ахмад нь эрчим хүчний бурхан мастер Ш.Нямгүр бол 12 нас хүрч байж сургуульд орсон хүн гэдэг. Ангийнхны уулзалт, золголтын эхэнд тэр заларна. Намын их хурлын төлөөлөгчөөр сонгогдож байсан юм билээ.

Ангийнхны уулзалт, цугларалт болгоноор Эрдэнэдалайн сайхан айраг, цагаан идээгээр найзуудаа дайлдаг нэг хүн бол гавьяат Ж.Очир. Тэрбээр ХААДС-ийг мал зүйч мэргэжлээр төгсөөд л төрөлх сумандаа ажиллахдаа нутгийн шилмэл хонийг баяд хуцаар сайжруулан монгол хонины ферм, мөн Баяндэлгэрийн улаан ямааны аж ахуйг хөгжүүлсэн. Сумандаа 350 өндөглөгчтэй тахианы аж ахуй, хиамны цех байгуулсан. Бас хурдан удмын адуу бий болгож сумынхаа МСУХ-г олон жил удирдаж байсан. Аймгийн алдарт уяач юм. Бас Сайнцагаан сумын харьяат Б.Дэмбэрэлням гэж уг нь жолооч боловч сүүлдээ малчин болж зах зээлийг эрт мэдэрч өнөө цагт голчлоод байгаа малчдын хоршоог аймагтаа анх бий болгосон хүний нэг. Мундаг бизнесмен байсан гэж болох юм. Энэ төгсөлтийнхөн Эрдэнэдалайн Л.Минжинг аав гэдэг байв. Хамт олон дундаа ахмадын нэг төдийгүй аливааг олж харах, амьдрах ухаанаар тэр илүүтэй байсных биз. Тэр Монголын гаалийн байгууллагыг цөөнгүй жил удирдсан. Унгар зэрэг оронд Элчин сайдын яаманд ажиллаж байсан төр, нийгмийн зүтгэлтэн хүн. Одоо Иргэншил, гааль хууль зүйн хувийн дээд сургуульд багшилж гаалийн шинэ ажилтнуудыг бэлтгэж байна. Энэ ангийнхан дундаа бусаддаа томоохон нэр хүндтэй нэгэн бол Дашдоржийн Чойжилжав. Энэ хүн БНАГУ-д Хивсний сургуульд явж ирээд Улаанбаатар хивсний үйлдвэрт ажиллаж байгаад Эрдэнэт хивсний үйлдвэр байгуулахад тэнд ерөнхий зураач дизайнерээр очиж олон зуун шилдэг бүтээл гаргасан төдийгүй нэг удаа төрийн шагналд нэр дэвшээд нийслэлд уранбүтээлийн үзэсгэлэнгээ толилуулж байв.

Харин тэгснээ уг мэргэжлээ ор тас орхиж Амарбаясгалан хийдэд очиж олон түмэндээ буян үйлдэж суугаа бурханлиг нэгэн тэр юм.

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Н.Дариймаа гэж ярих хэлэх, бичих гэж “машинддаг” нэгэн хүн. Тэрбээр төгсөлтийнхөө 60 жилийн уулзалтад зориулж сурагч ахуй цагийнхаа дурсамжуудаас бичиж ирүүлсэн байна лээ.

Тэр дурсамждаа, Бүхэл бүтэн жарныг туулсан хамт олныхоо нөхөрлөлийн түүхийг эргэн дурсана гэж сайхан байна. Сургуулийн дэлгэр танхимд тохой залган сууж эрдэм номд шамдах үедээ би “Андууд минь дээ”, “57 зүрх” гэх мэт шүлэг, захидал, ширээ тойрсон наргиа бичиж их шуугиулдагсан гээд одоо тэр бүхнээсээ уулзалт бүр дээрээ сэргээн ярьж хөгжилддөг юм гэж онцолжээ.

За тэгээд төрийн ажилтан болсон Д.Бүдээ, Н.Цагаан-Өвгөн, Л.Лэгшид, бизнес талдаа бол Л.Магнайбаяр, Б.Дэмбэрэлням гэх ч юм уу, цахилгаан шугам сүлжээний байгууллагад салбарын ч билүү даргын албатай явсан Ц.Балган болон төрөл мэргэжлийн инженерүүд Ш.Агаанов, Л.Гонгор, П.Чойжамц, Л.Жамьяндамба, Д.Цэгмид гээд голдуу гадаад оронд суралцаж боловсорч ирсэн нөхөд байгаа юм.

Хүний их эмч У.Бүдханд гэхэд Цагаан-Овоо, Тэвшийн уурхайд бараг насаараа ажилласан нэгэн бий. Энэ мэтээр хүн бүхний тухай намтар түүх хөврүүлээд байх юм бол дуусахгүй их цадиг болно.

Эднийхэнтэй ч ярихад бидэнд хэзээ ч мартамгүй олон мундаг багш нар хичээл заадаг байсан гээд химийн багш Х.Буджав, физикийн багш Пүрвээ, түүхийн багш Б.Дэмбээ, биеийн тамирын багш Ш.Гунгаадаш, Д.Лувсан-Иш, орос хэлний багш “поедот” хэмээх Энэбиш, тооны багш “Лимит” Дамдин, амьтан судлалын багш (жижигхэн) Болд, дуу хөгжмийн багш Н.Янгиг, пионерийн удирдагч багш А.Доржтаяа нарыг юуны түрүүнд нэрлэж байх юм билээ. Нэгэн оны төгсөгч хамт олны дурсамж уулзалтууд ийнхүү түүхээ баяжуулж мартагдах шахсан ой санамжуудыг сэргээж байдаг юм байна.

Адгийн наад зах нь гэхэд төгсөгчид маань 60 жилийн өмнө “алчуур хаях” гэх мэт тоглоомыг одоо ч уулзалт юугаараа сэргээн тоглодог. Энэ чинь ямар тоглоом юм бэ гэвэл хүүхдүүд тойрч сууцгаачихаад нэг нь зангидсан алчуур барин гүйж хэн нэгнийхээ ард сэм хаяна. Алчуур хаягдсан нэгэн мэдээгүй нөхцөлд авьяасаа үзүүлж дуу, нэг бол шүлэг хэлнэ. Одоо ч байж болох л тоглоом.

Манай ангийнхан хичээл номондоо ч гаргуун урлаг, спортод манлайлагчид байсан гэж ангийн даргын хэлнээс тодруулбал зөндөө дурсамж байх юм билээ. Уулзалт, амралт дээрээ төрөл бүрийн тэмцээн зохионо. Аваргуудаа тодруулна.

Тухайлбал сүмогийн аварга Д.Пэлжид, Л.Минжин хөзөр, даалуугаар аваргалж олон боол, хатантай болсон Ш.Нямгүр, Л.Гонгор, одон бөмбөгийн аварга П.Өлзийдэлгэр нарыг одоо ч “аврага” л гэнэ.

Дуу хуурын мундгууд бас олон байж. Ер нь бүгд дуулна тэр дотроос Д.Шаравсамба, Д.Лхамсүрэн, Л.Магнайбаяр нар юм л бол уртын дуу хүртэл шуранхайлна. Сүүлдээ мэргэжлийн хөгжимчний эгнээнд хүрсэн Ж.Дэмбэрэл, Д.Лхамсүрэн нараас гадна аймгийн соёлын ордны дэргэдэх хөгжмийн зохиолч, “Галуу цуваа” дууны эзэн С.Чойсүрэнгийн удирддаг “Талын цууриа” хөгжмийн чуулгад Д.Цэрэнсодном ёочин, Ч.Цэндсүрэн шанз, Д.Цэрэннадмид баян хуур хөгжмөөр хичээллэдэг байж. Тэд цагтаа нэгэн оройн бүжиг явуулчихдаг хөгжимчид болсон байв.

За тэгээд төгсөгчдийгөө орон нутагт очих бүрд айраг цагаагаа ба­заа­гаад шөлний хоньтой угтдаг нь жолооч А.Балданцэрэн, О.Батаа, Б.Дэмбэрэлням, төрийн ажилтан Д.Бүдээ нарынх нь тухай дурсан ярих юм ихээ.

Мандалговь хотын 10 жилийн сургуулийн 1965 оны төгсөгчдийн он удаан жилийн нөхөрлөл, үерхлийн дундаршгүй түүхийг бүрэн бичнэ гэвэл лав боть номд ч багтахгүй бизээ. Тэртээ цагийн хүүхдүүд, тэрний дараах ажил амьдралын жинхэнэ эзэд, өнөөгийн өвөө, эмээ нартаа 10 ангиа төгсөлтийн 60 жилийн ойн мэнд дэвшүүлж эрүүл энх, сайн сайхныг ерөөе.

Энэ хамт олны хэнтэй ч уулзасан за тийм ээ бид насаараа нэг ангийхан гэж бардамхан хэлэх ерөөлийн сайхан үгээр нь энэхүү тэмдэглэлээ өндөрлөюү.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

2025 ОНЫ ДОЛООДУГААР САРЫН 29. МЯГМАР ГАРАГ. № 137 (7634)