Д.ДАМБАДАРЖАА
Сэтгүүлч, яруу найрагч
/Босго үг/
...Бидний өвөг дээдэс жилийн газрыг сараар, сарын газрыг цагаар товчлон “нисдэг” гуурст хурдан морьдын тухай ярьсаар... Адуунд минь алтан цээжтэй, мөнгөн бөгстэй унага төрлөө. Сайн морь эзнээ эрж ирдэг. Хүрэх газарт нь хүргэж, хүний хэлээр ярьдаг гэхчлэн ярилцаж үлгэр домгоо туурвисан түүхтэй... Тийм ээ, морь үгүйгээр Монголчууд бидний буурал түүх бүдгэрэх бөлгөө. Дэлтэй морьдынхоо дэлэн дээр дэрвэсэн Тэмүүжин, төв Азийн Бурхан Халдун, Онон-Балжийн Дэлүүн Болдогоос мордож дэлхийн талыг дагуулсан түүхтэй билээ. Түүнийг Өүлэн эхтэй нь адилхан бүүвэйлэх мэт бөмбөрсөн найман шарга морьд, тэдний удмын хүлгүүд, хөлөг баатруудын унаа болж тоосоо босгож явсаар дэлхий тамгалж, туурайн мөрөө мөнхөлсөн. Энэ монгол морьдын тамгалсан газар шорооноо дэлхийн гурван түм гаруй хүн амтай 30 гаруй улс оршин байгааг түүхчид бичдэг. Бид тэдний дунд давхиж явнам.
НАЙМАН ШАРГЫН УДАМТ ХҮЛГҮҮД
Тэмүүжин арав хүрээгүй насандаа ааваасаа өнчирч Өүлэн эх өнчин хэдэн дүү найман шарга морьтой үлдсэн түүхтэйг монголчууд төдийгүй дэлхий мэддэг болжээ. Тэгвэл энэ шарга морьдын уусан ус, унаган нутаг хаана байдаг вэ. Энэ тухай тодруулахыг хичээн бодож явдаг саналаа уралдуулъя гэж Монголын үндэсний “бренд” морьдынхоо замаар явсан тэмдэглэлээ дэлгэюү.
Тэмүүжний төрсөн тоонот нутаг Дэлүүн Болдогоос зүүн хойно Сантхаан гэдэг овоо тахилгат уул тодрон байдаг. Энэ хайрхныг тойрон Агац-Балжийн голууд мяралзаж, Онон мөрөн мишээн урсдаг. Найман шарга морьд энд унаган насандаа унгалдан янцгааж байсан гэнэм. Агац-Балж-Онон голууд Тэмүүжний төрж өсөхөөс эхлээд Хамаг Монголыг нэгтгэх хүртэлх бүх түүхтэй холбоотой. 1206 онд Онон мөрний эхэнд эсгий туургатны нэгдсэн улс хуралдаж, есөн хөлт цагаан тугаа мандуулаад Тэмүүжинд Чингис хаан-Далай хаан гэсэн цол олгосон тухай Монголын түүхийн тулгуур боть “Нууц товчоо”-нд гардаг. Үүнийг мушгиж, муруйлгах зам мөр хаана, хэнд ч байхгүй. Их засаг хуулийн дээр тэнгэр, Чингис хоёр л байлаа... Дээр өгүүлсэн Сантхаан овооноос хол гэхэд 20 км хүрэхгүй газарт Онон мөрний урсгалд боогдон, уурласан барс шиг улааран, үрчийж харагддаг асгат хадыг Агац-Балж-Ононгийн буриад баавай нар Дадлынхан “Дэгэн Жигэн” гэдэ.г. Энэ хад олон зуун жилийн олом таслаж хорвоогийн нар салхинд элэгдсэн ч гэсэн этгээд холын түүх хүүрнэх мэт Онон мөрний догшин үерт алгадуулсаар барзгар хүрэн царайлж байдаг. Дэгэн жигний тухай эрдэмтэн мэргэд бодол саналаа уралдуулан ярьж бичсээр...
1189 оны тахиа жилийн зун Тэмүүжин хамаг Монголоо нэгтгэн төвхнүүлэх санаа бодлын үүднээс, ах дүү мэт анд явсан Жамухтай эв эе эвдэрч улмаар дайтсан тухай Нууц товчоонд өгүүлдэг. Энд алтан туурт адууны хулгай аюул дагуулдаг. Хулгай хар мөртэй ч гэдэг. Жамухын дүү адуу гулсуулах санаархлаас болж Тэмүүжиний дайчдад алагддаг. Үүнээс үүдэлтэй Тэмүүжин Жамух хоёр дайтсайн тухай “Даланбалжуудын тулалдаан” гэж бичигдсэн нь түүхэнд байгаа. Энэ тулалдааны үеэр Тэмүүжин түр ухарч Онон мөрний Зээрэн хавцалд шурган оров гэсэн нь дээр өгүүлсэн Дэгэн Жигэн гэж би бодном. Түүхийн тэр үеэс улбаалж ирсэн өвгөдийн үгээр бол хазаар эмээлтэй мянга түмэн хүлэг морьд хад мэт хантайраастай, хайрцаг мэт тушаастай эзэн баатруудаа ирэхийг хүлээж энд зогсож байсан гэж баавай нар ярилцдаг байлаа. Энэ домог мэт түүх үнэн гэж бодном. Дайсан этгээдийн замд түүнийг унагах тамын нүх байдаг гэлцдэг. Жамухыг амьдаар нь барьж ирэхэд Чингис: Чи Чонос овгийн залуу дайчдаас минь 70 тогоонд буцалган алж байсан бузар хэргээ мэддэг биз дээ гээд цус гаргалгүй боомилдог. Энэ бол нүгэлтний замд нүхэн там байдгийг нотлох мэт санагдана. Ийм гашуун түүхийг энд дурсахын учир юу байваа гэвэл адуу хулгайлсан хүн арван тамтай гэдгийг сануулах гэсэнд оршино.
Амьд “алт” мэт санагддаг монгол морьдынхоо туулсан замын түүхээс тодруулъя. Дэлхийг донсолгож явсан өвгөдийн маань хүлэг мориороо хүрье гэсэн газраа хүрч, бөөр нь алаг бөмбөрцгийн 12 сая хавтгай дөрвөлжин газар нутаг эзлэн захирч явсан нь Төв Америк, Канад, Мексик гээд Америкийн нутаг дэвсгэрээс ч том газар байжээ. Персийн түүхч Ата Малик Жүвэйн тал дүүрэн багшрах Чингисийн морьт цэргийн довтлоход хөх тэнгэрийг шөнийн харанхуй нөмрөх шиг болдог байжээ гэсэн бол Иби-Аль Атирт Лалынхан Чингисийн морьт цэргийн дайралтаас айж, энэ дайралтыг үзэхээс өмнө үхсэн минь дээр байлаа гэж залбирдаг. Энэ морьт дайчдын довтолгооныг тэнгэр бурхны цааз гэж үздэг байжээ гэж бичсэн. Марко Поло, Чингисийн цэргүүд 10 хоног хоол идэхгүй байлдаж чаддаг. Морьдынхоо цуснаас ханаж уугаад ааруул, борцоор хооллож явдаг гэсэн нь бий. Британийн нэрт эрдэмтэн Эдварт Гриббон Чингис болон түүний залгамжлагчдын гарт ертөнц доргиж султанууд сэнтийгээ орхин чичирч, хаант улсууд мөхөж байлаа гэжээ. Үүнийг тодруулан түүхийн хуудас эргүүлэхэд 1219 оны туулай жил Чингисийн морьт цэргийн дайчид Хорезмыг эзлэхээр довтлоход 40 түмэн цэрэгтэй Султан хаан бардамнан таахалзаж, бидний том биетэй тэгээд хурдан араб морьдтой цэргүүдийн дэргэд туулай шиг жижигхэн морьдтой монголчууд яаж гүйцэж байлдаж чадхав. Аму-даряа мөрнийг яагаад ч туулж гарч ирж чадахгүй гэсэн. Тэгтэл Монголын морьт дайчид замд тааралдсан уул давааг тоосруулан давж ус мөрнийг цалгиулсаар хүрч очиход айж зугтсан Султаан Каспийн тэнгисийн жижиг арал руу үйж амьсгаа хураасан тухай түүхэнд бичдэг. Энэ бол монгол морьдын түүхэнд үлдээсэн тод мөр... Чингис хаан “Тэмүүжин” манай “төмөр” морин цэргийн довтолгооныг хаах хүч хаана ч байхгүй гэж морьт дайчдаа зоригжуулдаг байжээ. Мөн морьдоо өөрийн амь шигээ хайрлаж явахыг дайчин баатрууддаа сануулж, мунхаг нэгэн мориныхоо толгой руу цохивол цаазлах тухай Их засаг хуульдаа тусгаж байв. Тийм ээ. Чингис хааны байлдан дагуулсан түүхийг морьгүйгээр бодож төсөөлөхийн ч аргагүй юм. Найман шаргын унаган нутаг Хэнтий аймгийн Баян-Дадал сумын буурал түүхтэй Сантхаан уулсын хормойд эр хоёр загал төрсөн гэсэн яриа домог болон үргэлжилдэг.
АМГАЛАН ТӨРИЙН АЖНАЙ ШАРГА
Үе дамжсан домогт өвөг дээдсийнхээ унаж явсан найман шарга морьдынхоо удам судраас ярихын зэрэгцээ одоо цагийн хурдан хүлгүүдийнхээ талаар омогшин ярих оргилуун хүсэл монгол хүн бүхэнд байгаа. Адуутай айл бүхэн азаргаараа бахархдаг. Азаргаа шүтэж, азаргаараа овоглон манай “Хонгор азаргатай адуу”, “Шарга азаргатай адуу” гэхчлэн ярьж хөөрөлддөг. Азарга адуугаа хамгаалж араатан чонотой тэмцэлдэнэ гээд яриад бичээд байвал их цаас, цаг зарцуулах бөлгөө. Дэлхийд ганцхан “Эрийн гурван наадмаараа” монголчууд бид бахархдаг. Эцэг өвгөдөөсөө өвлөсөн энэ наадмын маань түүх намтар ч бас сонин. 1899 он халхын Түшээтхан, Сэцэнхан, Сайн ноён, Засагтхан аймгууд цуглаж Богд гэгээнтнээ бат оршил өргөх том наадам хийхэд анх удаа адууны хаан азаргануудаа уралдуулсан түүхтэй. Энэ наадамд 160 гаруй азарга уралдахад Сэцэнханы хээр аазрга түрүүлж Хар дэл бэйс Пүрэвжавын халиун аман хүзүүджээ. Үүнээс хойш жил жилийн наадмаар зургаан насны морьдынхоо эхэнд азаргаа уралдуулдаг уламжлал тогтсон юм. Энэ наадмуудад хамгийн олон түрүүлсэн азарга Өвөрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын уугуул Эрдэнэбатын Эрдэнэчулууны уяж, уяа сойлгыг нь тааруулж хурдлуулдаг Дундговь аймгийн Өлзийт сумын уугуул, “Мон-Уран” компанийн захирал Б.Наранхүүгийн шарга азарга зургаан удаа түрүүлж Амгалан төрийн ажнай шарга цол хүртсэн түүхтэй. Ажнай шарга анх 2000 онд шүдлэн насандаа улсад түрүүлж Архангай аймагт болсон “Тамирын хурд” наадамд давхар уяатай дахин түрүүлж гараагаа эхэлснээс хойш улс бүсийн чанартай томоохон уралдаануудад 12 түрүүлээд дөрөв айрагдсан ажнай хүлэг юм.
Мөн-Уран компанийн ерөнхий захирал Б.Наранхүү 2011 оны өлзий учрал тохиосон билэгт сайн өдөр өөрийн төрсөн голомт нутаг Дундговь аймгийнхаа төвд амгалан төрийн ажнай шарга азаргаа Ази тивийг гийгүүлдэг алтан нар шиг гялалзаж явах үед нь хөшөөнд хувилан мөнхжүүлсэн нь хүлэг морьдоо дээдэлдэг Монгол түмнээ баярлууллаа.
Нэгэн үед дэлхийг донсолгон “доргиож” явсан Тэмүүжин Чингис хийгээд хөлөг баатруудынх нь унаа болж явсан найман шаргын удамт морьд ардынхаа цэнгэл наадамд алтан тоосоо өргөж алдар цолоо дуудуулж явсан. Тэдгээрийн дотор амгалан төрийн ажнай шарга шиг улс бүсийн наадмуудад 12 түрүүлсэн хүлэг үгүй билээ. Улсын наадамд дөрөв түрүүлж, гурав айрагдсан Төв аймгийн Баян сумын уяач Шийтэрийн зээрд азарга засаг төрийн “Зандан ширээ” цол хүртэж байсан бол Төв аймгийн Баянжаргалан сумын Даваацэрэнгийн хүрэн халзан азарга олон удаа түрүү, айрагт хурдалж Мөнх төрийн “Мөнгөн шаргай” цол, Төв аймгийн Баянцагааны Мөнхийн Данзаннямын хүрэн азарга улсад гурав түрүүлж “Ажнай хүрэн” цол хүртсэний дээр Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын уяач Сүрэнхорын хээр азарга дааган цагаасаа аймаг, сумуудын наадамд түрүүлсээр 1990 онд Монголын их хөлгөн судар “Нууц товчоо” зохиолын 750 жилийн ойд зориулсан анхны даншиг наадамд түрүүлж “Түмэн эх” гэдэг хүндтэй цол хүртсэн түүхтэй. Дэлхийг шуугиулдаг дэлтэй сум гэлтэй азарганууд дэнж хотолзуулан нааддаг монгол түмнийхээ наадамд хурдалсаар, хурсан түмэн наадамчдаа баясгасаар...
ОНОНГИЙН ХЭЭР
... Тийм ээ. Ононгийн хээр гэдэг нэрээр олон түмний дунд алдаршсан Монгол Улсын тод манлай уяач Д.Ононгийн хээр морь одтой сайхан уралддаг морьдын нэгэн байлаа. Орлой угшилтай, Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумаас гаралтай энэ морь төрийн их баяр наадамд түрүүлж гараагаа эхэлсэн хээр морь монгол орны дөрвөн зүг, найман зовхист болсон том наадмуудад 14 түрүүлж эзэн уяачаа баярлуулсаар. Алтан-Овооны төрийн их тахилгын их наадамд Зүүн бүсийн том уралдаанд оролцож тоосоо өргөсөөр 2004 онд унаган нутагтаа ясаа тавьж газар шороондоо шингэсэн юм.
ТҮҮХ ӨГҮҮЛСЭЭР
...Ажнай хурдан азарга морьныхоо түүхийг бид “Дэлхийн түүх” намтраас харж судалсаар байна. Тэмүүжин-Чингис түүний хүү Өгөөдэй хааны үеэс үндэс сууриа тавьсан Монголын морин өртөө “Дэлхийн шуудан” холбооны хөгжилд онцгой үүрэг гүйцэтгэснийг түүхчид бичжээ. Морин дээгүүр довтолгон явуул гэж бичсэн монгол өвгөдийн “өдтэй” бичиг яаралтай хүргэх ёстой захианы дугтуйн дөрвөн буланд морины туурай зураад “довтолго” гэж бичдэг байсан нь XIII зууны үеийн захидал харилцааны дэг журам ёсыг хатуу анхааруулдаг байсны баримт болон өргөжсөөр XIX зууныг хүртэл уламжлагдаж ирсэн гэж судлаачид үздэг.
