Нийтлэлч Д.Гүндам­диний бичсэн “Дөрвөн Ерөнхийлөгчийн имиж” гарчигтай  материал FACT.MN цахим хуудаст нийтлэгджээ. Монгол Улсын  анхны Ерөнхийлөгч  П.Очирбатаас одоогийн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж хүртэлх төрийн тэргүү­нүүдийн сайн, муу талыг нь дэлгэрэнгүй бичсэн  түүний материалыг ун­шиг­чиддаа товчлон хүргэж байна.

АНХНЫ ЕРӨНХИЙЛӨЛ БУЮУ ТҮРҮҮЛЖ СЭРСЭН ГУЙЛГАЧИН

Тэр бол хамгийн сэр­гэлэн нь. Зальтай овжин нь. Энэ чанараа хээгүй, гүндүүгүй гэх хоч, хэв шинжээрээ нуун далдалж чаддаг нэгэн. Түүнд их том алсын хараа гээд байх зүг чиг байсангүй. Өөрийн хэрээс давж хэтийдсэн зорилго, амбиц ч байгаа­гүй. Тэр анхных нь учраас урьтаж, өрсөж болох тэр л хүрээний ажлуудыг барьж авсан. Түүнийг Ерөнхий­лөгч болж байх он цагт Монгол орон буй дүрээрээ “алтан дээр сандайлсан гуйлгачин” байв. Харин анхны Ерөн­хийлөгч маань сандайлж буй алтаа бусдад зарж, гэдсээ бор­луулах арга замыг “Алт” хөтөлбө­рөөрөө нээлээ. То­дорхой хэлбэл, тэр “тү­рүүлж сэр­сэн гуйл­гачин” юм. “Би гуйлгачин бай­мааргүй байна. Сан­дайлж буй алтаа зарж, бая­жиж хөлжие” гэж хамгийн эхэнд орилсон овжин П.Очир­­бат одоо Мон­го­лын толгой баячуудын нэг болжээ.

Бүсээ чангалахаас арга­гүй өлөн зэлмүүн зах зээлийн ширүүн шуурганд улс орон, ард түмнээ сөх­чүүлэн туйлдуулчихалгүй авч гарсан алдар гавьяа түүнд оногдоно. Гэвч энэ нийтлэлийн өнцөг бол ерөнхийлөл. Ерөнхийлнө гэдэг нь бөөрөнхийлнө гэсэн үг биш. П.Очир­ба­тын гавьяа хийгээд бал­гийг түүх дэнслэх хэдий ч түүний ерөнхийлсөн гол ажил өнөөдөр Монгол Улсад тийм ч сайшаахаар үр дагаврыг авчирсангүй.

Монгол орны 551 гол, 483 нуур, 1587 булаг шир­гээд буй гэх баримт бол шуудхандаа түүний эх­лүүл­сэн балаг. Тэр хэтэр­хий овжин байсны хар­гай. Мань эр өөрөө гео­логи, уул уурхай талын мэргэжилтэй, бүр салба­рынх нь сайдын албыг хашиж явсныхаа хувьд “Алт” хөтөлбөрийг санаач­лан хэрэгжүүлэхэд нь дө­хөм үзүүлсэн хэрэг. П.Очир­бат соц нийгмийн үед хийгдсэн бүх л гео­логийн хайгуул судалгаа, нөөц нь тогтоогдсон ордуу­дын талаар мэдээлэлтэй байсны хувиар сандайлж буй алтнаасаа атгаж эхэл­сэн юм. “Түрүүлж сэрсэн гуйлгачин” хэмээн оноос­ны учир ч ийм. Хэрэв түүний ерөнхийллийн үед хийгдсэн балгийг гэмт хэрэг гэж тооцох аваас П.Очирбатын зүйлчлэ­лийг шунахайн сэдэл гэж үзэх байсан биз. “Алт” хөтөл­бөрийн хамаг балаг нь газар нутаг балран сүйд­сэнээр зогсохгүй ээ. Монголын үнэт баялаг болох тонн тонн алт ямар ч татвар, хяналтгүйгээр гадагшаа урсан одсон юм.

Тэрбээр алт, орд газ­руудын лицензийг танил тал хийгээд ойр хүрээ­ний­хэндээ хамгийн түрүүнд тарааж эхэлсэн байдаг. Улс төрийн намуудыг дал­даас санхүүжүүлж байдаг уул уурхайн магнатууд тийн төрсөн түүхтэй. П.Очир­батыг Төрийн тэр­гүүнээр ажилласан 1992 оны есдүгээр сараас 1997 оны зургадугаар сар хүр­тэлх хугацаанд “Эрэл”-ийн Б.Эр­дэнэбат, “Мон­гол газар”-ын Ц.Мянган­баяр, “МАК”-ийн Б.Ням­тайшир зэрэг сар бүр Солон­гост очиж казино тоглодог, нэг тэрбум төгрөг намын бай­ранд хандивладаг, сайдын суудал худалдаж авдаг, нам байгуулдаг томоохон хөрөн­гөтнүүд буй болсон юм. Нөгөөх “алтан дээр сан­дайл­сан гуйлгачид” дун­даас эдгээр эрхмүүд дэмий нэг, санаандгүй хувь то­хиолоор товойн гарч ирээд “алтаар гулгисан баячууд” болон хувирсан гэж үү. Тэр үед л П.Очир­батын овжин зальжин, хувь хишиг хүртэмтгэй, хор хутгамтгай чанар товойн тодорсон бо­лов уу. Эдгээр зан чанарыг нэгт­гэж орчуулах аваас мө­нөөх лобби гэдэг үг болой.

П.Очирбат бол өдгөө цагийн мэргэшсэн лобби­чин. Өдгөө тэрбээр гадаа­дын хөрөнгө оруулагчдын албан ёсны лобби төлөө­лөгч болоод байгаа бол ерөнхийлж асан он жи­лүүд­дээ албан бусаар асар олон лобби хийсэн байдаг. Албан тушаалаа урвуулан ашиглаж байгаагүй, ашиг сонирхлын зөрчилтэй биш хэмээн өөрийгөө өмгөөлж, бусдаар хамгаалуулдаг экс Ерөнхийлөгч П.Очирбат нэг л өдөр Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутагт алтны орд эзэмшдэг болж таарсан. Тэрхүү орд газ­рын­хаа нөөцийг ашиглаж бараг дуусгаад хятадуудад 800 мянган ам.доллараар зарснаар энэ нь ил болж билээ. Ерөнхийлөгч бай­сан хүн мөнгө олж, бизнес хийж, уул уурхай эзэм­шиж болохгүй юу гэж ад­рах болуужин. Гэвч ли­цен­зийг нь олж авахдаа албан ту­шаа­лаа урвуулан ашигла­сан эсэх, ашиг сонирхлын зөрчлийнхөө үр шимээр баяжсан эсэ­хийг шалгаж нягтлах л ёстой мэт. “Алт” хөтөл­бөрийн буруу бай­гаагүй, нөхөн сэргээлт хий­гээгүй алт ухагчид, нинжа нараас л болж миний санасан, сэдсэн ажил ийм балагтай боллоо гэж ярьдаг П.Очирбат өөрөө дээрх Батширээтийн орд газраа ашиглачихаад огт нөхөн сэргээлт хийгээгүй ажээ. Гэвч угийн зальжин учраас нөхөн сэргээлт хийгээгүй гэдэг ялд унахгүйн тулд хятадуудад зарж, нэрээ цэвэрлэсэн хэрэг.

П.Очирбат 1997 онд Ерөнхийлөгчийн албаа өгч “Тэнгэрийн цаг” ком­па­ниа байгуулсан. Удалгүй Сүхбаатар аймгийн Төмөр­тэйн цайрын ордыг ашиглаж эхлэхэд тэрбээр “Цайрт минерал” компа­нийн Засгийн газартай байгуулсан тогтвортой байдлын гэрээнд зуучлаг­чаар оролцжээ. Үүнийхээ хөлсөнд уг ордоос хувь эзэмших болсон гэдэг. Ерөнхийлөгч байхдаа Дорнодын Тамсагбулагт нефтийн цооног өрөмдөн гаргаж эхэлсэн АНУ-ын “Соко” компанийн неф­тийн лицензийг Хятадын “Да чин” компанид шилжүүлэх ажиллагаанд ч П.Очирбат зуучлагчаар оролцсон байдаг. Өдгөө тэрбээр Тавантолгой орд газрын хамгийн баялаг нөөцтэй хэсэг болох Ухаа худгийг эзэмшиж буй “Энер­жи ресурс” компа­нийн ТУЗ-д багтаж, бод­логыг нь боловсруулалцаж байгаа. П.Очирбат энэ компанид зөвлөгөө өгөөд, сард 30 мянган ам.доллар халаасладаг гэж байгаа. “Алтайн хүдэр” компани түүний хүргэнийх. Ерөнхийдөө нэг иймэрхүү.

УДААХ ЕРӨНХИЙЛӨЛ БУЮУ ЗЭВҮҮН ҮГТЭЙ ӨВӨӨ

Тэр бол хамгийн зэвүүн нь. Сахал нь ч зэвүүн, санаа нь ч зэвүүн. Зэвүүн гэдгийг ихэнхдээ сөрөг утгаар хэрэглэдэг. Эсрэгээрээ эерэг утгаар нь ч хэрэглэж болдог.  Ер нь бол ул суурьтай, дотуур далд бодол ихтэй, хянуур, алсуур бодлоготны л хэв шинж л дээ. Монгол Улсын хоёр дахь Ерөн­хийлөгч Н.Багабанди бол П.Очирбатыгаа бодвол улстөрийн бодлоготны хувиар ерөнхийллийг гар­таа атгасан хүн. Хүнсний технологич мэргэжлээс Монгол Улсын Ерөнхий­лөгч болсон түүний замналд өөлөх зүйл үгүй. Тухайн үеийн улс төр, бизнес, хэвлэл мэдээлэлд нэгэн том пирамид үүссэн байсны нэг тал нь мань хүн. Тэр пирамидаас улс төрийн олонлог эхэлдэг байв. Бизнесийн ашиг сонирхлууд тэр пирами­дын эргэн тойронд ирж нийлдэг, тэндээсээ салаа­лан мөчирлөдөг байв. Тэрхүү пирамид болбоос Ш.Отгонбилэг, Ц.Бал­дорж, Н.Багабанди гурав. Жишээ баримт тоочно гэ­вэл хэт олон л доо. Өдгөө­гийн алтны тэргүүн маг­нат, Монголын толгой баян Т.Нямтайширын “МАК”, Б.Эрдэнэбатын “Эрэл”, Сү.Батболдын “Алтай трейдинг” гээд энэ пирамидын үр хөврөл цөөн биш.

Н.Багабандид хоёр хоч бий. Нэг нь “хийгүй”, нөгөө нь “хүйтэн царайт”.  Гэвч эдгээр хоч нь түүнд эерэг оноо болж очсон. Тиймдээ ч тэрбээр төрийн тэргүүнээр хоёронтоо сон­гогдсон. Тэр олон нэмэх оноотой. Улс төрд түүн шиг төрийн албаны арвин туршлагатай, түшигтэй хүн цөөн. Тэрээр соёл урлагийн салбарт нэгэн томоохон алхмыг хийсэн нь морин хуурыг дэлхийн соёлын өвийн сан ЮНЕСКО-д бүртгүүлсэн явдал байлаа.

Гэхдээ тодорхойгүй, нотолгоогүй шалтгаанаар түүнийг одоогийн олигар­хиудын өвөө хэмээн онош­лон нэрлэдэг. Оли­гар­хи гэхээр л учиргүй мөнгө­тэй, эсвэл мундаг том компанитай, бас төрийн өндөр албан тушаал хашдаг нөхрийг хэлдэггүй нь мэдээж. Харин бүхий л хүрээнд нөлөөлж чаддаг, улс төрд өөрийн төлөө­лөлтэй, олон бизнес, тэр дундаа улс орны хамгийн томд тооцогдох бизне­сүүдэд өөрийн мөнгөний ууттай, аливааг далдаас удирдан чиглүүлж, зөвлөн зааж байдаг этгээдийг л нэрлэх бөлгөө. Тэгвэл сүүлийн үед Н.Багабан­дийг жинхэнэ олигархийн хэмжээнд олж харж эхэл­лээ. Олж харах гэсэн нь учиртай. Юу гэвэл, тэр­бээр олигархийн хэв шин­жит дүрээ сайн нууцалж, хэний ч анхаарлыг татахгүйгээр чимээгүй, хал балгүй, цаашаа хараад алхаж буй хүний төрхийг сайтар үлдээж чадсан юм.

2009 онд Монголын үндэсний баялаг болон Оюутолгойг эзэмшиж буй “Айвенхоу Майнз Мон­голиа” компанийн ТУЗ-д сонгогдсон нь Н.Багабан­дийн улс төрийн бус биз­несийн ашиг сонирхлын чиг шугамыг тодорхой болгосон хэрэг. Ил тод болгосон гэсэн үг. Тэр үед ард олон бас л уул уурхайн “хараал идсэн” мөнгөнөөс хол байж чадсангүй гэж Н.Багабандид шууд хасах оноо дарсан. Тус компа­ниас сард 40 мянган ам.дол­ларын цалин авдаг Ерөнхийлөгч маань Мон­голын баялгийг цөлмөх гэсэн гадаадын компа­нийн тал уу, ард түмний­хээ талд уу гэдэгт хариулж цөхөх юм үлдсэнгүй. Хугараагүй ноён нуруу гэж одоо хэн ч түүнийг хэлэхгүй болж билээ. Ашиг сонирхлын зөрчил­гүй гэж харах бүр ч утгагүй болж хувирсан.

Монгол Улсын хувь заяаг хоёронтоо ерөн­хийлж асан Н.Багабанди одоо гадаадын компанийн дотоодод харъяалж, тэд­ний эрх ашгийг тэргүүнд тавих болсон нь тод болов. Тэрбээр сард авдаг 40 мянган доллар, цаашдын ашгийнхаа төлөө мэдээж дуугарч эхэлсэн. Н.Бага­банди хэлэхдээ “Монго­лын ээрэм говьд хэрэг­жиж эхэлсэн уул уурхайн Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалтын ажил замынхаа хагасыг нэгэнт тууллаа” гэсэн нь нэгэнт хийчихсэн гэрээгээ цуцлах хэрэггүй гэсэнтэй агаар нэг. Ингэж л тэр өөрийн биеэр лобби хийгээд суртал ухуулгын зэвсэг болон хувирах нь тэр. Н.Багабанди цааш нь “Оюу толгой төсөл бүтээн байгуулалтынхаа 50 хувийг туулах энэ явцад “Оюу толгой” гэдэг нэр Монголын олон нийтийн чихэнд танил хүнийх нь нэр мэт сонсогдох болсон байна. Төсөл амжилттай хэрэгжиж үр шимээ өгч эхлэх тэр цаг мөчид “Оюу толгой” гэдэг нэр төрсөн эхийн нэр шиг монгол хүнд дотно халуун сонсогдож байгаасай гэж хүсэн ерөөж байна. Үндэс­ний эрх ашгаа дээдлэхийн сацуу гадаадын хөрөнгө оруулагчдад боломж олгож түншлэх түншээ зөв сон­гож, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааны зарч­маар ажиллаж чадах юм бол асар бага хуга­цаанд маш ихийг бүтээж болохын үлгэр дуурайл нь Оюу толгой болж байна. Оюу толгой төслийг Монголын олон нийт итгэл найдварын харцаар харж, түүний үр шимийг хүртэх цаг мөчийг хүлээж байна. Энэ цаг мөчийг та бид наашлуулах, урагш­луулах, түргэтгэх үүрэг­тэй” гэж өгүүлжээ. Ийм үгийг л зэвүүн гэнэ. Ийм л үгийн жинхэнэ “нохой үг” гэнэ. Хаяагаа мана­сан, тэгсэн хэрнээ тал тохой татсан, шаардсан, сэнхрүүлсэн, бүх юм хэзээний хийгдээд дундаа орчихлоо гэж егөөдсөн, бассан гээд бүх санаагаа яв цав шигтгэж чадсан байна. “Та монголчуудын­хаа эсрэг хандаж, гадаа­дынханд тал засч байна” гэж хэлэх ямар ч аргагүй. Нэг иймэрхүү зэвүүн үгийг олж хэлэхдээ мань хүн хэзээний гаргуун л даа. “Урт шар дээлтэй хүнээс болгоомжил” гэж нэгэнтээ хэлсэн нь бараг хэлц үг болохоо шахсан. Хэнийг хэлсэн нь тодор­хой байсан хэр нь “Та түүнийг л хэлсэн” гэж эргэж ноцох аргагүйгээр цаанаа л зэвүүн зуулттай үг байж билээ.

Ардчилсан намынхан уг нь түүнд дургүй. “Ард­чилсан холбоо” эвсэл засаг барьж байсан 1996-2000 оны үед Ерөнхийлөгч  Н.Багабандийг хэтэрхий хатуурхаж, эрх мэдлээ хэт­рүүлэн эдэлсэн гэж үздэг. Ерөнхий сайдад нэр дэвшсэн Ардчилсан хүч­ний лидер Да.Ганболдыг долоон удаа буцааж, зэвүү дургүй хоёрыг нь зэрэг хүргэж байсан. Тиймд өнөөдөр засгийн эрхийг, тэр дундаа Авилгатай тэм­цэх газрыг атгаж байгаа АН-ынхан нэхэл хатуу­тайгаар Н.Бага­бандийг ямар нэг ял зэмд унагахаар ухаж төнхөж мэдэх л байлаа. Гэвч Ардчилсан намын толгойд Ц.Элбэг­дорж байгаа нь түүний аврал болов. Тэр Н.Бага­бандийн тухайд толгой сэгсэрсэн хэрэг. Монгол Улсад асар их хохи­рол авчирсан Тогт­вор­той байдлын гэрээ гэг­чийг ашигт малтмалын олон ком­паниудтай бай­гуу­лах үеийн Ерөнхий­лөгч, Ерөн­хий сайд хоёр шүү дээ, тэд. Нөгөөдүүл нь энэ шийдвэ­рийн үрээр асар их ашиг халаасалсан учраас мань хоёрт унац очсон л байж таарах гээд байна. Аяганы хариу өдөр­төө байдаг бол алтны хариу чухам хэдэн жилдээ үргэлжилдэг юм бол доо.

Н.ЭНХБАЯРЫН ГУРВАН ГАВЪЯА

Монголын шинэч­лэгч­дийн мөрөөдөл нь газар хувьчлах байсан. Энэ тухай ярих бүрийд МАХН эсэргүүцэж, эсэр­гүүцэхийн хэрээрээ эх орончийн дүртэй харагдаж олон түмэнд тоогдно. Нүүдэлчид хэзээ ч газар хувьчилж байгаагүй бө­гөөд хувьчлахын эсрэг төрөлхийн рефлекстэй. Учир нь нүүдэлчид байн­гын тогтсон нутаггүй, цас зудын байдлыг харгалзан чөлөөтэй нүүн шилжиж, “хаяа багтвал бууж, хамар багтвал идэж” ирсэн ард түмэн. МАХН энэ сэтгэ­хүй дээр тоглож байлаа. Гэтэл гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголын шинэтгэлийг дэмжихээр мөнгөө оруулах хандив­лагчид хувийн өмчийн үндсийн үндэс болсон газар хувьчлалыг шаар­даад байлаа. 2000 онд МАХН үнэмлэхүй ялалт байгуулж засгийн эрх авахад газар хувьчлах найдвар төгсгөл болох шиг санагдаж байлаа. Гэтэл тэрээр  ердөө нэг жилийн дараа 2002 онд газар хувьчлах шийд гаргуулж чадлаа. Залуу, англи хэлтэй энэ тэрээр нам дотроо шүтэгдсэн хэвээр байсан, “бүхий л удирдагч болго­ноо “эсэргүү” болтол нь бурханчилдаг уламж­лал” намд нь хэвээрээ байгаа зэрэг нь түүнд нөлөөлжээ. Дарга л тэгж шийдсэн бол зөв, харин зөв зүйтэйг аль болох түргэн ухаарах нь намын ажилтнуудын үүрэг бөл­гөө. Энэ үе бол төрийн ажилтнууд зөвхөн намын ажилтан байдаг уламжлал эргэн ирсэн жилүүд. Чухам хэзээ ч ардчилсан хүчин хийж хүчрэхгүй, хийсэн ч МАХН сөрөөд унагачих байсан  энэ асуудлыг шийдсэнээрээ Н.Энхбаяр Монголын түүхнээ гарцаагүй үлдэнэ. “Өөртөө ашиггүй юм хийж үзээгүй тоорой” үүнийг зөвхөн улсынхаа эрх ашгийн төлөө хийнэ гэвэл гонж. Монголд хөрөнгө оруулалт хийх ирээдүй буйг харсан гадны томоо­хон компаниуд, манай шинэтгэлийг дэмжигч хө­төлбөрүүд түүнд томоохон шан харамж өгсөн байх магадлалтай.  Авсан бай­сан ч яадгийн бэ? Эцсийн дүндээ эх орон хожсон юм чинь, нэмээд шагнасан ч Монголоос холтрох юм байхгүй. Н.Энхбаяр Мон­го­лын түүхнээ анх удаа газрыг иргэнд хувьчлах шийдвэр гаргуулсан улс төрч гэдгээрээ  ардчил­лынхантай… Ц.Элбэг­дорж, С.Зориг, Баабартай зэрэгцэн бичигдэж үлдэнэ.

МАХН-ын удирдлага 2003 оны арванхоёрдугаар сарын 31 ний орой хуучин Зөвлөлтөд төлөх байсан өрийг одоогийн Оросын холбооны улсад төлж барагдуулснаа зарлалаа. Үүнийг үндэсний баяр болгон тэмдэглэх оролдого хийлээ. Гэвч санаснаар нь төдий л болсонгүй. Ард түмэн дараахан нь болсон сонгуулиар МАХН-ын өр төлсөн гавъяаг ер үнэлсэн­гүй. Учир тэрээр шоу хийх­дээ нийгмийн сэтгэл зүйд гарсан их өөрч­лөл­тийг огт тооцоолоогүй юм. Харин сөрөг хүчин түүний эсрэг сурталчилгааг ам­жилт­тай хийлээ. Тэд хэд хэдэн үндэслэл гаргаж ирсэн. Нэгд “хуучин Зөв­лөлт холбоот улс тарсан, иймээс энэ өр хууль ёсны нэхэмжлэгчгүй өр. Хэрвээ Оросын холбооны улс өөрийгөө Зөвлөлтийн өв залгамжлагч гэж үзэж бай­гаа бол Монголд явуул­сан коммунист хүчирхий­лэл, хядлагын хариуц­лагыг хүлээх учиртай” гэж шинэ үеийнхэн үзээд түү­нээ үндэслэлтэй тайл­бар­лаж байлаа. Дээр нь тэд их өрийг төлөх явцад өөрснөө 50 орчим сая долларыг хувьдаа завшсан гэх мэ­дээ­лэл олсноо дор нь олон түмэнтэй хуваалцлаа. Төрөлхийн хардах сэрдэх­дээ дуртай олон нийт “аа, за за өр төлсөн биш, өөр­сөндөө л мөнгө хувааж завших ажил хийсэн байна. Нарийн яривал түүнээс ч ихийг авсан байгаа” хэмээх таамаг дэвшүүлэв.  Өр үнэхээр төлөгдсөн эсэхэд одоо ч монголчууд үнэмшдэггүй. Өөрөөр хэлбэл Н.Энхбая­рын хүсч байсан хүндлэл, алдрыг өрийн кампанит ажил  нь авчраагүй.

“Муу хүний заяа завагт” гэгчээр Үндэсний удирдагч хөвүүнийхээ биз­несийн буянаар Монгол улс санаандгүй хожлоо. Учир нь цэрэг стратегийн хувьд л газар зүйн байрлал нь сонирхол татаж, хятад­тай тоглох хөзрийн чухал мод болдог энэ ядуу хоц­рогдсон  Монголд өр тэглэх үед сонирхоод байх юм бага байжээ. Гэтэл жил гаруйн дараахнаас Оюу толгойн зэс, Сүхбаатарт цайрт минералын орд, үнэ нь хадсан Таван толгойн коксждог нүүрс гараад ирэх нь тэр.  Оросууд шүлсээ арчин зүтгэх гэтэл Монгол орон гинжнээсээ мултраад өгчээ. Оросууд барьцаагүй, дарамтлах сэжимгүй болжээ. Өрийг нь гэнэдээд тэглэчихсэн байв.

Өр тэглээгүйсэн бол Таван толгойг тавууланг нь авсан ч болохоор байв. Оросууд өөрийнхээ шар толгойг, нэмэрт нь  сүлд­нийхээ мутант бүргэдийн хос толгойг шаасан ч бага­дах юм болсныг ойлголоо. Энэ өнцгөөс харахад Үн­дэс­тний удирдагч хөвүүний зувчуулсан 50 сая доллар юу юм бэ. Их өрийг тэглэснийх нь төлөө дахиад 30 саяар шагнасан ч багадна. Түүх түүнийг цаашдаа магтан дурсах болно. Н.Энхбаярын энэ гавъяаг хойч үеэ 1911, 1921, 1990 оны хувьсгалын баатруудтай зэрэгцүүлэн бичиж үнэлэх болно.

Энэ гавъяаны ихэнх тал нь түүнийг хүлээж байгаа. Н.Энхбаяр олон юмнаас айдаг ч хамгийн их айдас нь  хүрсэн өндөрлөгөөсөө уруудах. Жирийн хүн болох нь түүнд очирт тамд унахаас аймаар хүлээн зөвшөөрөх аргагүй тийм зүйл. Ийм их хор шартай, комплекстэй хүн эргэж жирийн хүн болж хэзээ ч чадахгүй. Үүнээс дээш өгсөх газар байхгүй. Түүнд өгсөхгүй юм аа гэхэд уруудахгүй байх дөрвөн зам харагдаж байна. Давын өмнө Ерөн­хийлөгчөөр дахин сонгог­дох. Энэ нь хууль эрхийн хувьд боломжтой. Түүний дараагаар яг одоогоор боломжгүй харагдавч сайн хөөцөлдвөл бүтэж болох Засаглалын хэлбэрийг солих, үндсэн хуулийг өөрчлөх замаар өөрийгээ Чавес, Туркмен багш нарын адил насан туршийн ерөнхийлөгч болгох. Эцэст нь цэргийн дэглэм тогтоон генералын мөрдэс зүүх, адагт нь үндэстнээ хянасан том мафийн босс хоза ностра болох.

Сүүлээс нь эхлэн няцаая. Гурван монгол зодолдоно гэж үг бий. Дийлдэшгүй амбицтай, өөрийн гэсэн толгойтой байх эрмэлзэлтэй монгол хүн хэзээ ч бусдын үнэнч боол, туйлбартай гүйцэт­гэгч байж  чадахгүй. Бид­ний дунд гардаг эвлэрш­гүй  маргаануудын ихэнх нь  зарчмын өөр байр сууриас үүддэггүй. Зүгээр л өөрийн гэсэн байр суурьтай харагдах гэсэн хүслээс л эхтэй.  Ийм хүмүүсийн дунд нэг хүний дор зангидсан гар шиг нэгддэг мафи хэмээх бү­тэц оршин тогтнож чадах­гүй. Харин үлдсэн гурвыг нь намынхаа ил, өөр нам дахь бүлэглэлийнхээ далд дэмж­лэгтэйгээр хийж болно.

Юуны өмнө тэр дараа­гийн сонгуулиар ерөнхий­лөгчөөр улиран үлдэх учиртай. Ингэхийн тулд намаасаа нэрээ дэвшүү­лэх хэрэгтэй. Сонин пра­докс харагдаж байна. Учир нь МАХН сул дорой бай­хынхаа хэрээр түүнийг дэмжинэ. Ерөөсөө өмнөх түүхээс харсан ч МАХН сөрөг хүчин байх үедээ ерөнхийлөгч Н.Багабан­дийгаа тойрон хүрээлж, үнэмлэхүй олонхи боло­хын хэрээр  холдож бай­сан.  2000-2004 онд МАХН үнэмлэхүй ялагч байх үед сөрөг хүчний үүргийг МАХН-аас нэр дэвшсэн ерөнхийлөгч Н.Багабанди гүйцэтгэж байсан. Харин өнөөдөр энэ хүчин зүйл оршсоор байгаа төдийгүй өөр нэг хань хамсаатантай болж ирээд Н.Энхбаярт заналхийлж байна.

ДӨТГӨӨР ЕРӨНХИЙЛӨЛ

Элбэгдорж “Рио-Тинто”-гийн Монгол дахь албан ёсны дистрибютер болсон. Энэ асуудлыг Оюу толгойн хөрөнгө оруу­лалтын гэрээн дээр тулгуурлаад  хэлж болох юм. Зовох цагт нөхрийн чанар танигдана гэгчээр Оюу толгой  төсөл Мон­голын ард түмэнд хэрэг­тэй юу эсвэл гадныханд ашигтай байсан нь дээр vv гэдэг улс төрийн шалгуур өнгөрсөн долоо хоногт хүчтэй явагдахад үе үеийн Ерөнхийлөгчид дуу дуугаа авалцаад “Айвенхоу Майнз”, “Рио Тинто”-г дэмжиж байх юм. Чухамхvv Оюу толгойн гэрээг муу, сайн болсон гэдэг эргэлзээ нийгэмд бий болохоос илvv эх оронч зvрх  сэтгэл, итгэл vнэмшлийн мөн чанарын хувьд эрхэм Ерөнхий­лөгчдийг ялгаад өгчих шиг санагдав.

Монгол Улсын одоо­гийн Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­дорж юм л болбол Засгийн газрыг шvvмжлэх дуртай нэгэн. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээн дээр сөрөг байр сууриа илэрхийлж ч явсан удаатай. Тэгтэл өнгөрсөн долоо хоногт Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд нар хамтарсан уул­залт нэрийдлээр мэдэгдэл шахуу зvйл хийв. Энэ үеэр Ц.Элбэгдорж Ерөнхий­лөгч Оюу толгойг хэт өмгөөлснийг УИХ-ын гишvvд, уул уурхай, эдийн засгийн мэргэжилтнvvд цочмогоор хүлээж авна лээ. Тэрбээр “Монгол дэлхийн нүд, чих байнга харж, сонсож байдаг орны нэг болчихжээ. Ялангуяа хөрөнгө оруулалтын асуу­дал дээр Монголыг харж байгаа дэлхийн чих нээлт­тэй байна.

Дотроо яриад, асууд­лыг шийддэг ойлголт хуу­чирч. Оюу толгой Монго­лын бvтээн байгуулалт. Эрдэнэтийг зууны бүтээн байгуулалт гэж ярьдаг. Оюу толгой бол 21 дүгээр зууны Монголын нэг том бүтээн байгуулалт гэдэгт би эргэлзэхгoй байна. Яг тэр үеийн Эрдэнэтийн бүтээн байгуулалтын гэрээг аваад үзвэл учир дутагдалтай зүйл маш их байсан. 2003 он хүртэл татвар төлдөггvй, хувь нь тодорхой биш гээд. Гэхдээ зогсоолгүй бүтээж чадсан. Байгуулчихаад араас нь шинэ гарсан шаардлагаа тавиад хөрш оронтойгоо шийдээд ирсэн. Оюу толгой дээр ингэх ёстой гэж бодож байна. Оюу толгойг Эрдэнэттэй харьцуулбал ашиглалтад орохоороо түүнээс гурав дахин том, өнөөдрийн эдийн засагт үзүүлж буй нөлөөгөөрөө  хоёр дахин их байна. Өнөөдөр ямар нэг шалтгаанаар Эрдэнэт үйлдвэр зогсвол юу болох вэ? Тэгвэл Эрдэнэтээс илүү том асуудал хүндэр­вэл юу болох юм? Зэсийн vнэ 9000-аас шууд 6700 руу буулаа. Оюу толгойг босгоход хөрөнгө оруулах ажлыг УИХ, Засгийн газар дээр хичээгээд явж байтал гадна талаас ойл­гомж­гvй байдал vvслээ. Энэ нь Оюу толгойд нө­лөөлнө. Бараг тэр хөрөнгө оруулалтаа яаж олох вэ гэдэг асуудал үүснэ. Ийм үед дотоодод бас ойлгомж­гүй байдал бий болохоор улам нөлөөлж байна. Ми­ний бодож байгаагаар эдийн засгийн өсөлтийн гурван төгрөг тутмын нэг нь шууд бус утгаараа бараг Оюу толгойтой холбоотой.

Тэтгэвэр, тэтгэмж, хөрөнгө оруулалт, бvтээн байгуулалт бvгд холбоотой. Нэг их наяд төгрөгийн худалдан авалт, нийлүү­лэлт хэрэгжиж байна. Энэ бvхэн зогсоход жирийн ард иргэд л хохирно. Сoхбаатарын талбай дээр 11 мянган хvн ажилгүй болж жагсвал яах вэ? Энэ хөрөнгө оруулалтын оронд ямар хөрөнгө оруулалт гарч ирэх юм бэ? Европын эдийн засгийн хямрал хэр vргэлжлэх вэ? Зэсийн үнийн уналт ямар байх вэ?

Ингээд бодохоор улс­төрчид нь бодлоготой, эдийн засагчид нь тоо­цоотой асуудалд хандах цаг болсон. Бодлого бо­ловс­руулагчид бүгд үндэс­ний эрх ашгаасаа уяатай асуудалд хандаж баймаар байна” гэж уянгалуулан мэдэгдэв.

Нээрээ ч түүний хэлс­нээр 11 мянган хvн ажил­гүй болчихоод Сүхбаа­тарын талбай дээр жагсч, ирээдүйд Эрдэнэтээс ч их өгөөж өгөх Оюу толгой төслийн ажлыг зогсоо­чихвол тоймгvй их хохирол амсч мэднэ. Монгол Улсын отгон Ерөнхийлөг­чийн хэлсэн үгнээс авах зvйл олон ч гэнэт юуны учир “Айвенхоу Майнз”, “Рио Тинто”-г хаацайлаад унав гэдэг нэн сонин. Энэ  бүгдийг эргэцүүлээд, эргээд харж байхад итгэл үнэмшил, үнэ цэнэгүй, эх оронч биш Ерөнхийлөгч ямар өрөвдөлтэй юм бэ, ийм Ерөнхийлөгчөөр төр улсаа мануулсан Монго­лын ард түмэн юутай хөөрхийлөлтэй вэ. Энэ үеэр маш олон хүн “Ингэхэд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж  аль талд байна?” гэсэн асуултыг тавьж буй нь нууц биш.

Харамсалтай нь аман дээрээ шударга ёс, үндэсний эрх ашиг ярих дуртай Ерөнхийлөгчийн маань байр суурь олон нийтэд ярьдгаасаа өөр бололтой. Арваннэгдүгээр сарын 22-нд Европын Хол­бооны элчин сайдуу­дыг хүлээн авч уулзах үеэрээ тэрээр :

“Оюу Толгойн гэрээ­ний талаархи миний байр суурь тодорхой. Яахав, энэ гэрээ бидэнд сургамж болж үлдэх байх” хэмээн өгүүлсэн нь баримт болон үлджээ.

Экс Ерөнхийлөгчийг ийн хорьсны дараа түүний эхнэр О.Цолмонгийн хэл­сэнчлэн өдгөөгийн Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдорж үнэхээр л Н.Энхбаярыг цааш нь харуулахаар шийд­сэн бололтой авир гаргаж эхэллээ. Тэрбээр өөрийн мэдлийн хууль шүүхийнхнээрээ түрий барьж, Н.Энхбаярт эмчил­гээ хийхийг хориглон, хэд хоног чангалсны дүнд арай хийж эмнэлэгт хүр­гэв. О.Цолмон тухайн үед ярихдаа “Ц.Элбэгдорж Н.Энхбаярыг “алъя” л гэж байсан хүн. Нөхрийг минь баривчилсныхаа дараа боомилсон ч юмуу, ер нь их сонин юм хэрэглэсэн юм шиг байгаа юм. Нөхрийн маань бие баруун хөлнөөсөө эхлээд дээшээ мэдээ алдаж эхэлсэн. Тухайн үед бүх эмч үзээд учрыг нь олоогүй. Гэхдээ надад нэг мэдээлэл ирсэн юм. Эндээс авч явахдаа Н.Энхбаярыг боомилсон. Түүнийг боомилоод явж байсан залуусын нэг нь ингэж ярьсан байна билээ. Түүнд ямар нэгэн хортой зүйл хийсэн гэж бодож байгаа. Ерөөс Ардчилсан нам бол ардчилсан нам биш юм байна. Одоо нэгэнт тийм газар уруу явуулж байгаа юм чинь Н.Энхбаярыг дуусгана л даа. Энэ бол ойлгомжтой. Миний ханийг алах юмаа бүгдийг хийчихсэн байгаа энэ хүн” хэмээн айл бүх­ний хойморт залардаг цэн­хэр дэлгэцээр ам бар­дам ярьсан нь хэдхэн хо­но­гийн өмнөхөн. Түүний хэлсэн үг үнэхээр л эх­нээсээ биеллээ олж байх шиг. Н.Энхбаяр гэдэг хү­нийг замаасаа зайлуулах нь Ц.Элбэгдоржид олон талын ашигтай байгаа нь лав.

Тиймдээ ч тэрбээр ухаан алдаж унан, бие нь улам муудсан гэх эмч нарын дүгнэлтийг үл тоон Н.Энхбаярыг хорьсоор байв. Гэвч арай олны өмнө шоронд амьсгал хураалга­чихгүйн тулд сая нэг эмнэ­лэгт хүргэх зөвшөөрөл өглөө. Өөрийн харьяанд байдаг хууль шүүхийн байгууллагаа Ц.Элбэг­дорж ингэж л барьж чадаж байна. Олны дунд Н.Энх­баярын бие муудлаа хэмээн худлаа шоуддаг гэсэн яриа түгсэн нь Ц.Эл­бэгдоржид илүү боломж олгоод байна. Өөрөөр хэлбэл, экс Ерөнхийлөгч өвдлөө гэсэн мэдээлэлд олон нийт итгэхгүй хэмээн тооцоолж, ирэх сонгуу­лийнхаа замыг засч суугаа нь тэр. Гэвч нөгөө л шоугаа хийж байна хэмээх зуур Н.Энхбаяр амь насаа алдахгүй гэх баталгаагүй болоод байна. Төрийн тэр­гүүнүүд ийнхүү өс хонзон­гийн улмаас биеэ яллаж, шоронд хийх үзэгдэл давтагдахгүй гэх баталгаа үнэндээ алга. Муугаар бодоход Н.Энхбаярт элдэв муу зүйл тохиоход тэдний ар гэрийнхэн болоод намынхан нэн тэргүүн Ц.Элбэгдоржийг яллах, түүнийг буруутгах бодлого барих нь зүй. Энэ ч утгаа­раа дараагийн Ерөнхий­лөгчийн даалгавар, тушаа­лаар Ц.Элбэгдоржийг ч элдэв хэргээр шоронд илгээх ч юм бил үү, хэн мэдлээ

Ардчилсан намын Ерөн­хийлөгч үү, ард түмний Ерөнхийлөгч үү

Хамгийн уран илтгэгч Ерөнхийлөгч. Анхны ардчилсан Ерөнхийлөгч биш. Анхны ардчилсан Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нар бол П.Очирбат, Д.Бямбасүрэн нар. Ц.Эл­бэгдоржийн хувьд анх­наасаа ардчилсан хувьс­га­лыг дэмжин эхлүүлж, Ерөнхий сайдаар хоёр ч удаа ажилласан. Авилга, шударга ёсыг тууштай ярьдаг. Шүүхийн шинэч­лэлд ахиц гарч байгаа. Ашигт малтмалын лицен­зийг цэгцлэх гэж оролдсон нь сайшалтай. Шинэ жилээр оргилуун дарс бус сүүгээ өргөж байхыг анх санаачилсан. Овоо тахих, одон тараахыг эсрэг байна гэж ярьж байсан ч Ерөн­хийлөгч болоод мартсан. Дорнодын Халх голын сав нутагт солонгосчуудад 270.000 га газар ашиглах­луулахыг дэмжсэн. Барак Обамадуулсан, ахыгаа төмөр замын дарга болго­сон, байсхийгээд л гадаа­дын аль нэг орныг зорих нь ихэссэн зэргээр хэл ам салахгүй байгаа. Хамгийн олон хүүхдийн аав Ерөн­хийлөгч. Харин Ардчилсан намын Ерөнхийлөгч үү, ард түмний Ерөнхийлөгч үү гэдгийг нь сүүлийн үед ялгаж салгахад жаахан хэцүү болчихоод байгаа.

Ерөнхийлөгч П.Очир­батыг анхны ардчилсан Ерөнхийлөгч хэмээн то­дот­годог байтал Цахиа­гийн Элбэгдоржийг ийн нэрийдэх болсон нь сонин. Үүгээрээ Ардчилсан на­мын­хан ч тэр, Ерөн­хий­лөгч Ц.Элбэгдорж тэр адилхан Монгол ардын хувьсгалт намаас гарал­тай П.Очирбатыгаа үгүйс­гээд байгаа мэт санагдах нь бий. Ямар ч байсан Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдор­жийн хувьд ирэх жил ард олноос үнэлгээгээ авна. Мэдээж нам нь түүнийг дахин нэр дэвшүүлсэн тохиолдолд. Тэр үед түү­нийг сонгогчид хэрхэн үнэлэхийг мэдэхгүй ч өдгөө ‘Хэлэхээс цаашгүй” гэх тодотголын эзэн бол­чихоод буй. Мөн үндэсний эв нэгдлийг илэрхийлэх гэхээс илүүтэй бусинуу­лагч гэх хардлагад өртөх нь бий. Энд түүнийг тойрч байгаа хамгийн том эмзэглэл бол долдугаар сарын 1-ний үйл хэрэгтэй холбогдуулаад онц байдал зарлахаас өмнө бууны хонгио халаасалчихсан байсан хүн яагаад асууд­лыг зохицуулах гэж орол­доогүй юм бэ гэдэг асуулт. Тэрбээр тухайн үед “Иргэ­дээ буудаж байна” хэмээн хэлсэн ч “Манай намын санаачилсан уулзалтад та нар орох ёсгүй. Бид нарыг албан ёсоор урьсангүй. Албан ёсоор урьсны чинь дараа асуудлыг ярина. Сонгуулийг дахин явуулах шийдвэр л хурдан гарга” гэх мэтээр ард олны төлөө бус өөрийнхөө төлөө, намынхаа төлөө богино зайны улс төр хийхийг илүүд үзсэн байдаг. Үүгээ­рээ тэрбээр ард түмэн­тэйгээ амь нэг ардчилсан Ерөнхийлөгч байж чадах­гүй гэдгээ тухайн үед но­тол­сон хэрэг. Иймд да­раагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар ялалтын буу­хиа түүнээс үргэж мэдэх л юм.

Ерөнхий сайдаар  хоёр удаа  томилогдсон ч хоёуланд нь аз дутаж  хуга­цаанаасаа өмнө огцорсон. Түүний эхнэр Х.Болормаа  “Манай хүний амьдра­лынх нь утга учир улс төр мэт байдаг” гэж нэгэнтээ ам алдсан нь хэдийгээр бүсгүй хүнийх  боловч нөхрийнхөө ирээдүйн их хүслийг илэрхийлсэн   чин сэтгэлийн үг  гэж ойлговол үнэнд илүү ойр болов уу.  Огцорсныхоо дараа Аме­рикт одож, алдарт Харвар­дад суралцаад ирэв хэмээн олныг шуугиулсан ч зарим нь тэндхийн хэлний дамжаа дүүргэсэн юм гэнэ лээ гэлцсэн. Эх орондоо ирээд “Нүүх үү үлдэх үү”  лекцээ энд тэндгүй уншиж сурсан эрдмээ гайхуулав. Хархо­риныг жишиг хот болгоно гэж баахан рекламдлаа. Улс төрийн тоглоом тог­лохдоо хэзээний сүрхий, хэлж ярихдаа хэний ч дор орохгүй. Зарим эрдэмт нөхөд түүнд “Нүдээ түргэн нээж, амаа аажим ангайж бай”  гэсэн дорно дахины мэргэн үгийг сануулсан байдаг нь санамсаргүй хэрэг биш байх.  Өнгөрсөн УИХ-ын сонгуульд  ялна гэдэгтээ хэтэрхий  итгэж,  хэт бардамнаж оролцсо­ноос санаанд оромгүй ялагдалд хүргэсэн гэлцдэг. Чухам  үүнийхээ  “шан”-г хүртэж,  намын даргын­хаа  албан тушаалаас сайн дураараа  татгалзсан юм. Үүний дараа УИХ-ын сон­гуульд  нэр дэвшигч­дээс цуглуулсан мөнгө­нөөс 200 сая төгрөг дутаа­сан, түүгээрээ долдугаар сарын 1-ний үймээн самууныг санхүүжүүлсэн гэх яриа гараад намжсан билээ. Түүгээр ч барахгүй Ц.Элбэгдорж тэр үймээ­нийг зохион байгуулсан, хоёр ч хүний аминд хүрсэн  гэх хүн ч байдаг.

Машин ажиллаж эхлэв. Гэхдээ энэ удаа Ц.Элбэгдоржоор овогло­сон машин түлхүүрээ түлх­лээ. Энэ машин Мон­голыг талцуулж, монгол­чуудыг хагалан бутаргаж байгаа нь нууц биш. МАН ба цагдаа нар гэсэн харъяаллыг өөрийн мэдэлд байдаг шүүхийн хүчээр зориудаар бий болгон, нөгөө талд нь АН ба шүүг­чид гэсэн хүрээлэл үүсгэн тоглолтонд ороод байна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдор­жийн УИХ-ын сонгуулийг угтсан төлөвлөгөө гэж үүнийг нэрлэж болно.