МУИС-ийн Шинжлэх ухааны сургуулийн Газарзүйн тэнхимийн багш Э.АЛТАНБОЛД
Хорго уул нь Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт оршдог. Энэ уул нь маш сайн хадгалагдсан галт уулын тогоотой, тогооны диаметр 500 метр, тогооны өндөр 100 метр, хажуугийн налуу 45 хэмд байна. Галт уулнаас оргилсон хүрмэн чулууны урсгал урагшаа чиглэлтэйгээр Суман гол руу цүлхийн хааж, улмаар Тэрхийн голын урсацыг хааснаар Тэрхийн Цагаан нуурыг үүсгэсэн гэж үздэг (Ш.Цэгмид, 1969). Хүрмэн чулуунаас бүрдсэн тавцангийн гадарга нь давалгаа, долгио маягийн хэлбэртэй. Зүүн хэсгээрээ галт уулын төрөл бүрийн материалаар хучигдсан. Галт уулын бөмбөг нь янз бүрийн хэмжээтэй, нуурын ойролцоо оршдог хүрмэн чулуу нь нүх сүвэрхэг тогтоцтой. Өгөршлийн үр дүнд эвдэрч бутарсан хүрмэн чулуугаар хүмүүс Тэрхийн Цагаан нуурын эрэгт байрлах чулуун овоолгуудыг хийсэн нь нуурыг улам үзэсгэлэнтэй харагдуулдаг. Хорго уулын өмнөд хэсгийн хүрмэн чулууны зузаан 40-50 метр царцсан (З.Мөнхөө, 1978). Царцсан хүрмэн чулууны дундуур Суман гол зүсч урссан ба 20-30 метр хавцлыг бий болгожээ.
Хорго орчмын унтарсан галт уулсын тогооны байрлалууд нь бараг нэг шугаманд байрлаж байгаа нь энд тектоникийн хагарал байгааг нотолдог. Гүний хагарал газрын гадаргын морфологийн элемент ба төрөл бүрийн магмын чулуулгаар тэмдэглэгдсэн байна. (Ж.Бямба, 2012). Хангайн өргөгдлийн гүний тогтоцоос Тариатын галт уулын идэвхжлийн үеийн царцдасын зузаан ойролцоогоор 45 км байсан нь локал шинжтэй хагарлын дагуу магм халуун цэгийн урсгалын нөлөөгөөр хагарлын дагуу дөрөвдөгчийн цаг үед бялхах гол нөхцлийг бүрдүүлжээ.
Лаавын тавцангийн хэмжээнд лаавын агуй, хөндий зэрэг хэлбэрүүд үүссэн байна. Лаавын урсгал нь гаднаасаа царцаж хатуурдаг ба хатуурсан хэсэг цөмөрч, сэтэрсэн тохиолдолд лаавын царцаагүй хэсэг дороос нь бялхан гарч ирнэ. Ингэж царцсан лаавын дагуу агуй, хөндийнүүд буюу микро хэлбэрүүд үүсдэг (Уламбадрах, 2014). Хорго уулаас урагш зургаан км орчимд Суман голын зүүн талд Тариат сумын төвөөс баруун урагш гурав орчим км зайтай газарт ийм хэлбэрүүд тодорхой ялгагддаг (нутгийн иргэд шар нохойн там, чулуун гэр зэргээр нэрлэсэн). Хорго уулын морфологийн хэлбэрийг гаргахын тулд талбайн хэмжээнд тархсан хүрмэн чулууны ислийн үр дүн, топо, фото, сансрын зураг, жишиг вулканы морфометрийн үзүүлэлтүүдийг харьцуулан Хорго уул нь суурилаг лаавын бялхалтын явцад үүсэх лаавын өргөгдөл гэх хэлбэр байна. Харин монголчуудын нийтлэг хэрэглээнд Хоргын тогоо л гэсэн ойлголттой байсаар байна. Судалгааны шинэлэг тал, ач холбогдол нь судалгааны үр дүнг аялал жуулчлал, танин мэдэхүйн салбарт ашиглах нь геологи, газарзүйн шинжлэх ухааны ач холбогдлыг нэмэгдүүлж өгнө. Магмын урсгалтай холбоотойгоор үүсэх газрын ховор элементийг олборлох (Шаварын царам), барилгын материалд хүрмэн ба уушгин чулууг үйлдвэрлэлийн аргаар ашиглах нь эдийн засгийн ач холбогдолтой. Лаавын чулуулаг бүхий хөрсөнд тархсан эмийн ургамлын (Т.Содной, 1994) төрөл зүйлийг ашиглах, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх боломжтой. Суман гол нь Тэрхийн Цагаан нуураас эх авч урсах 1.5-2 км-т өвөл хөлддөггүй. Усны тэжээл сайтай, урсгалын эрчим ихтэй учир усан цахилгаан станц (Ж.Цэрэнсодном, 1964) барьж ашиглах боломжтой билээ.
Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин
