Ч.ЗОТОЛ
“Өргүй Монгол” хөдөлгөөний тэргүүн, эдийн засгийн ухааны доктор Т.Баярхүүг “Ярилцах цаг”-ийн зочноор урилаа.
-Alibaba.com-д “Монголд газар зарна” гэх зар гарсныг иргэд мэдээлсэн ч сонгуулийн дуулианд дарагдсан. Энэ тухай Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гуай “Тоохгүй өнгөрч болохгүй, нягтлах хэрэгтэй. Засгийн газар зөвшөөрлүүдийг шалгаж цэгцлэх шаардлагатай” гэж хэлсэн. Та юу гэж бодож байна?
-“Овоо босгоогүй бол шаазгай юу гэж суух вэ” гэж үг бий. Оргүй зүйл биш байх. Шалгаж нягтлах нь зүйтэй. Ер нь бид нэг зүйлийг хатуу ойлгох цаг болсон. Монголчууд 30 жил неоколоничлолын саварт атгуулж, мөлжүүлж, газар нутгаа алдаж, ард түмэн хэдэн үеэрээ төлж чадахгүй өрөнд ороод явж байгаа.
Судлаачийн хувьд би үүний эсрэг тэмцэж, тайлбарлаж, илүү олон хүнд ойлгуулахын тулд сонгуульд хүртэл орж 10 гаруй жил болж байна. Судалгаа хийгээд үзэхэд ямар шатлал харагддаг вэ гэвэл, тухайн ард түмэн хэр зэрэг сэрж эхэлж байна. Түүнд нь тааруулаад неоколоничлол нь дараа дараагийн угсраа мэхнүүдийг хийгээд байдаг. Тэгэхээр бид гашуун ч гэсэн нэг зүйлийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Монголд 1990 оноос хойш төр, засаг гэж байгаагүй. Зөвхөн колонийн Засгийн газар л байгаа. Колоничлогчид ирж өөрсдийн төлөөний хүнээ томилчихоод явчихдаг. Тийм Засгийн газар бүрдэж, колоничлогчдын өмнөөс бодлого явуулж, тэдний захиалсан хуулиудыг гаргаж хэрэгжүүлж ирлээ. Өөрсдийгөө ард түмнээс сонгогдсон юм шигээр сонгуулчихдаг төр гэдэг нэртэй УИХ, тэндээс байгуулагдсан Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийг нийлүүлээд колонийн засаг гэж ойлгож болно. Тэдний зарим нь учраа мэддэг, зарим нь мэдэхгүй, заримд нь мэдэх шалтгаан байгаа. Юу ч мэдэхийг хүсэхгүй дөрвөн жил түр суугаад гараад явдаг. Эсвэл хэдэн сар төр, засагт ажиллаад солигдоод явж байдаг. Колоничлогчид энэ бүтцийг ашиглан колонийн бодлогоо хэрэгжүүлж ирсэн. Ийм л зүйл ажиглагдаж байгаа. Уг нь УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч яг жинхэнэ утгаараа Монголын ард түмний дундаас сонгогдож, ард түмнийхээ эрх ашгийг хамгаалж зүтгээд болохгүй бол хариуцлага үүрдэг байх ёстой. Бидэнд ийм төр алга. Үүнийг бүгд харлаа, үзлээ, мэдлээ, одоо нийтээрээ хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Мэдээллийн том порталын нэг Alibaba.com-д гарсан газар зарах зартай холбогдуулж хэлэхэд энэ бол Үндсэн хуулийн аюул юм. Неоколоничлогчид Үндсэн хуульд маань хүртэл бодлогоо оруулсан.
-Үндсэн хуулийн аюул гэдгийг та тодотгож хэлнэ үү?
-1992 оны шинэ Үндсэн хуулийг бас ч гэж ёсоо алдаагүй, эрхбиш газар нутаг, эх орноо гэж боддог хүмүүс дийлэнх нь байсан учраас 6.1 дэх заалтаар Монгол Улсын газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлыг хадгалж, хамгаалж хуульчилсан. 6.2 дахь заалтад төрөө дээдэлдэг, төр нь ард түмнийхээ дундаас шигшигдэж гарч ирсэн шилдэг хүмүүс гэсэн уламжлалт ойлголт хадгалагдаж байсан учраас “төрийн хамгаалалтад” байна гэж зааж өгсөн. Гэхдээ зарим нөхдүүд 1997 оны Ашигт малтмалын тухай хууль, Монголбанк болон арилжааны банкны тухай хуулиудаар ард түмний мэдэлд байдаг газрыг ашигт малтмалын лиценз хэлбэрээр барьцаалж авч мөнгө хүүлж баяжсан. Дээр нь Монголын ард түмнийг өрөнд оруулах боломжоо нээгээд явж ирсэн. 2009 онд Оюутолгойн гэрээ зурагдсанаас хойшхи 11 жилийн хугацаанд Монголын ард түмэн бүгд сэрж ухаарч, Ашигт малтмалын хуулийг өөрчлөх ёстой, лиценз өгч болохгүй юм байна. Оюутолгойн гэрээг ч цуцлах ёстой гэдэгт нийгэм тэр чигээрээ босч монголчуудын бараг 99 хувь нь нэг байр суурьт нэгдсэн. Эхнээсээ Оюутолгойн гэрээг зурж колоничлогчдод үйлчилсэн С.Баяр, С.Баярцогт нар ялаа аваад явлаа. Иймэрхүү юм болохыг колоничлогчид гурван жилийн өмнөөс мэдэж байсан. Ингээд 2016-2020 оны хооронд эрх барьсан МАН-ын УИХ, Г.Занданшатараар Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулсан. Миний хардаж байгаагаар Г.Занданшатар АНУ-д очиж сургалт хөтөлбөрт хамрагдсан, колоничлогчдын нөлөөний агент, миний хардаж байгаагаар. Хардах эрх бол ардчилсан нийгэмд байх ёстой зүйл. Бас нэг хардах асуудал бол Оюутолгойн гэрээг УИХ-аар хэлэлцүүлэхгүйн тулд, хоёрдугаарт ард түмэн нэгэнт ойлгосон учраас Оюутолгойн гэрээ шиг луйврын гэрээг цаашид Үндсэн хуулиар нь баталгаажуулж өгөхгүй бол Үндсэн хууль нь өөрөө Оюутолгойн гэрээг цуцлах боломжтой байгааг колоничлогчид өөрсдийнхөөрөө өөрчлүүлсэн. “Байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд, төрийн хамгаалалтад байна” гэсэн заалтыг төрийн нийтийн өмч гэж өөрчлүүлсэн нь колоничлогчдын захиалга. Ингээд “Рио Тинто” мэтийн үндэстэн дамнасан компани, эсвэл хятадууд авах, Alibaba.com дээрээ чөлөөтэй зардаг байх зохицуулалтыг Үндсэн хуульд оруулж өгсөн. Ард түмэн эсэргүүцвэл өөдөөс нь “Үндсэн хууль чинь ийм” гэж тайлбарлахад яаж ч чадахгүй байхаар атгаг санаагаар 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн. Үүнийг тухайн үед бид Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн талаар телевизийн нэвтрүүлэг, ярилцлагад орж байр сууриа хэлж, эсэргүүцлийн акц явуулж байхдаа байнга хэлж, сануулж байсан. Дахиад хэлэхэд, 1992 оны Үндсэн хуулийг бас ч гэж яадгаа алдчихаагүй, монгол ёс, хүн чанараа гээгээгүй хүмүүс баталсан учраас ард түмэн баялгаа мэдэх эрхтэй, шийдэх гарцтай байлаа. Тэрийг нь 2019 онд МАН-ын УИХ Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлтөөр байхгүй болгочихсон. Үндсэн хуулийн саяны нэмэлт, өөрчлөлтийн хамгийн хортой, гадны захиалгаар хийгдсэн заалт бол Үндсэн хуулийн 6.2 буюу “Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн нийтийн өмч мөн” гэсэн заалт юм.
-“Ард түмний мэдэлд төрийн өмч байна” гэснийг “Төрийн нийтийн өмч” гэж өөрчилсөн. Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хууль нь “Төрийн нийтийн өмчлөлийн зүйлсийг хуульд заасан нөхцөл, журмын дагуу иргэн /Монгол Улсын иргэн, гадаадын иргэн, харъяалалгүй хүн/ бусад өмчийн хуулийн этгээд эзэмшүүлж, ашиглуулж болно” гэж батлагдсан. Бидний ирээдүй цаашид яах бол? -Тухайн үед бид үүнийг хэлж, анхааруулж байсан. Ард түмэндээ ч сэрэмжлүүлсэн. “Байгалийн баялаг ард түмний дундын өмч байна” , ард түмэн өмчөө мэднэ, өөрсдөө менежер нь байна гэдгийг хуульчлах ёстой гэж Шинэ Дээд Үндсэн хуулийн хуулийн төсөл хүртэл боловсруулаад ард түмнээрээ хэлэлцүүлж, саналыг нь тусгаад төрийн өндөрлөгүүдэд өргөн барьж байсныг ард түмэн санаж байгаа. Байгалийн баялагийг нийтийн өмч болгох зүйлийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хийчихсэн. Тэгэхээр 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт бол түүхэн гэмт хэрэг. Тухайлбал, үүнийг хийсэн Г.Занданшатар, Д.Лүндээжанцан, энэ саналыг оруулсан Ерөнхийлөгч Х.Баттулга нар түүхэн гэмт хэрэгтнүүд. Түүхээрээ энэ хүмүүс удахгүй шүүгдэнэ. Эд яаж ч мэлзээд нэмэргүй. Хажуудаа хамгаалагч комиссаруудаар хүрээлүүлсэн байхдаа, хэвлэл, мэдээллийг мөнгөөр барьдаг байхдаа, олны тархийг угаадаг байхдаа л тэд өөрсдийгөө хамгаалаад мэлзээд байж чадах байх. Гэхдээ эцсийн эцэст цаг хугацаа, түүх өөрөө тэднийг шүүнэ. Миний харж байгаагаар ирэх намар гэхэд ард түмэн сэрж, тэмцэлд босно. Үндсэн хуульд оруулсан 6.2 дахь заалт дахь “төрийн нийтийн” гэсний эсрэг Монголын ард түмэн тун удахгүй нийтээрээ нэгдэж нийлж эсэргүүцнэ гэдэгт би хувьдаа итгэлтэй байна. Гол аюул тэр заалтад байна шүү дээ. Үндсэн хуульд тэр заалтыг хийгээд, түүндээ хамгаалалт тавихдаа УИХ –даа 60 гаруй гишүүнтэй байх ёстой, Засгийн газар нь хүчирхэг байх ёстой, зөвхөн дөрвөн сайдаа гаднаас бүрдүүлэх ёстой гэсэн өөрчлөлтийг хийлээ. Колоничлогчдод ашигтай байх, өөрсдийнх нь гар хөл болж дөрвөн жил Төрийн ордонд бүгж өөрсдийгөө хамгаалдаг, төсөл, тендер авч хоорондоо зодолддог тийм бүтэц рүү авчирч байгаад өөрсдийн захиалгыг Үндсэн хуульд хийлгэсэн. Үндсэн хуулийн 6.2 дахь заалтыг энгийнээр тайлбарлавал энэ бүхэн бүр ч ойлгомжтой болно.
-Тэр нь юу билээ?
-Өнөөдөр бид ганц Ашигт малтмалын хуулиар олгогдсон лицензийг буцааж авч чадахгүй Оюутолгой дээр яаж махаа идэж байна вэ. Гэтэл зөвхөн Оюутолгойн лиценз “Рио Тинто” гэдэг компанид очоод дэлхийн 15 супер мөнгө хүүлэгч банкинд барьцаалагдчихаад бид салгаж авч чадахгүй өрөнд орж үйлээ үзээд сууж байтал Монголын бүх газар нутаг Үндсэн хуулийн 6.2 гэдэг заалтаар нийтийн өмч болчихож байна шүү дээ. Тэгэхээр Оюутолгойн гэрээ зөвхөн Оюутолгойн орд дээр биш Монгол Улсын бүх газар нутаг дээр, тэр нь ашигт малтмалын орд байна уу, эдэлбэр газар байна уу, бэлчээр, тариалангийн газар гэхчлэн бүгдэн дээр нь баталгаажуулж гадныхан эзэмших эрхийг нээж өгснөөрөө Үндсэн хуулийн 6.2 маш хортой заалт юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ заалтаар монголчууд цаашид газар нутгийнхаа эзэн байхаа больж байгаа юм. Энэ гашуун ч гэсэн үнэн. Үүний эсрэг ард түмэн нэгдэж тэмцэх ёстой. Залуучууд, эх орончид энэ асуудалд идэвхтэй оролцож байр сууриа илэрхийлж эхэлж байх шиг байна. Монголчууд 100 жилийн өмнө эх орон, газар нутгийнхаа төлөө амиа өгөхөөс буцахгүй тэмцсэн шиг тийм тэмцэл удахгүй эхлэх байх.
-Эцэст нь эдийн засагч, судлаачийн хувьд танаас нэг зүйлийг тодруулъя. Оюутолгойн асуудлаар Ерөнхий сайд асан С.Баяр нарыг шүүхээс буруутай гэж үзээд ялласан. Цаашид Оюутолгойн үр өгөөж, ирээдүйг хэрхэн харж байна?
-Монголчуудад ганцхан гарц бий. Ард түмэн УИХ-ыг, Засгийн газрыг, Ерөнхийлөгчийг шахаж, шаардаж хэзээ мөдгүй тэмцэж тэсрэх нөхцөл байдал үүсэнгүүт тэд Оюутолгойн гэрээг баталгаажууллаа. Ганц Оюутолгойн гэрээг баталгаажуулах бус цаашид Монголын газар нутаг лиценз байдлаар байна уу, бэлчээр, газар тариалан байдлаар байна уу, бүгдийг нь гадныхан эзэмших эрхийг нээснийг болиулах ёстой. Үндсэн хуулийн 6.2 дахь заалтыг өөрчлүүлэх ёстой. Хийсэн хүмүүст нь хариуцлага тооцох ёстой. Ялангуяа Г.Занданшатар, Д.Лүндээжанцан, санаачлагч нь Ерөнхийлөгч Х.Баттулга өөрөө юм уу, өмнөөс нь ЕТГ-ын дарга байсан З.Энхболд нь хийсэн үү гэдэгт яг хэн нь болохыг тодруулж хариуцлага тооцох ёстой. Үндсэн хуулийн 6.2 дахь заалтыг хүчингүй болгох ёстой. Энэ ярилцлагаар дамжуулж, У.Хүрэлсүх, Х.Баттулга нарт сайн санаж хэдэн үг дайхад “Та нар дэлхийг захирч байгаа ам.долларын том эздийн Монгол дахь төлөөлөгчийн газарт ашиглагдаж байгаа зарц нар гэдгээ ойлгооч ээ. Битгий өөрсдийгөө Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд гэж андуураач. Та нар хэн ч биш, та нар неоколоничлогчдод ашиглаж байгаа ээлжит С.Баяр, С.Баярцогт нар шүү. Өнөөдөр та нар тэр хоёрыг шоронд барьж хийж байгаа ч өөрсдөө яг тэдэн шиг ашиглагдаж байгаа ээлжит золиосууд. Та нар шиг өчнөөн олон Ази, Африкийн золиосууд шоронд орсон, амиа хорлох нь хорлосон, үхэх нь үхсэн. Гадны эзэд ашиглаад хэрэггүй болохоороо яг С.Баяр, С.Баярцогт нар шиг хаядаг. Неоколоничлогчид нэг хүнийг удаан ашигладаггүй. Тун удахгүй дараагийн золиос болох Хүрэлсүх, Баттулга нарыг бэлдэж гаргаж ирээд та нарыг шорон руу илгээнэ. Тиймээс өөрсдийгөө Монголын төр, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд гэж андуурч Их тэнгэрийн аманд хэвтсэнээ үлгэрт гардаг хаан болсон мэт төсөөлөх хэрэггүй. Та нар хэн ч биш, колоничлогчдод ашиглагдаж байгаа золиосууд гэдгээ ухаар. Удахгүй тэр цаг ирнэ”. Өнөөдрийн УИХ дахь 76 гишүүнийг ч сайтар нягтлаад үзвэл цөм нь “Рио Тинто”-гийн хүмүүс байгаа. Тэдний хар машинаар гаргасан хүмүүс УИХ-д орж ирсэн. Үүнийг үг, үйлдэл нь удахгүй нотлоод батлаад харуулаад өгнө.
-Та Оюутолгойн гэрээг Монголын ард түмний санал асуулгаар хэлэлцүүлэх ёстой гэж хэлж байсан?
-Одоо ч гэсэн Оюутолгойн гэрээг ард түмний санал асуулгаар хэлэлцүүлж болно. Тэгэх ч ёстой. Үндсэн хуулийн 6.2 дахь заалтыг ард түмнээсээ асуух ёстой. Оюутолгойг таслан зогсоохгүй бол худал ярьж татварт хэдхэн төгрөг төлж зальдаад Монгол Улс түүнээс нь илүү ихээр өрөнд орж хохирч байна. Энэ гэрээг зурсанаас хойш манай улс хоёр тэрбум ам.долларын өртэй байсан одоо 30 гаруй тэрбум ам.долларын өртэй болсон. Өр 16 дахин нэмэгдлээ, үүнээс өөр ямар баримт нотолгоо байх билээ. Цаашид Үндсэн хуультай холбоотой нэмэлт, өөрчлөлтийн зүйлүүдийг бүх ард түмнээсээ асууж, 1992 оных шиг бүрэлдэхүүнээр буюу Үндсэн хуулийн их хуралдайг хуралдуулж шийдэх ёстой. Сүүлийн арваад жил би үүнийг л ярьж ирсэн. Баярхүү ухаантай, минийхээр шийд гэж би огт хэлээгүй. Ард түмэндээ эрхийг нь өг, асуу. Ард түмэн төрөө төрүүлдэг, тиймээс тэд өөрсдөө менежер нь гэж хэлдэг. Бүх ард түмний санал асуулгаар таван асуудлыг шийдэх хэрэгтэй байна. Саяын сонгуульд орохдоо ч би энэ тухай ярьж явсан. Мөрийн хөтөлбөртөө ч бид тодорхой заасан. Оюутолгойн гэрээг ард түмнээсээ асуу. Үндсэн хуулийн 6.2-ыг ард түмнээсээ асуу. УИХ-ыг одоогийн хэлбэрээр нэг танхимтай байлгах уу, хоёр танхимтай болгох уу гэдгийг асуу. Засгийн газрын тэргүүнээ ард түмэн шууд сонго, тэрийгээ Ерөнхий сайд гэх үү, Ерөнхийлөгч гэж нэрлэх үү гэдэг хамаагүй, ард түмэн шууд сонго. Бүх шатны шүүгчийг ард түмэн өөрсдөө сонго гэсэн таван зүйл дээр ард түмний санал асуулгыг багцалж явах учиртай. Түүнээс асуудалд хэсэгчилж хандаад шийдэгдэхгүй.
-Сүүлийн үед хүмүүс үнэнийг хэлэхээс айдаг систем рүү яваад байна уу гэж бодогдох боллоо. Та юу гэж харж байна?
- Би айхгүй байна. Бас үнэнийг хэлэх, босч тэмцэх хүмүүс харин ч нэмэгдэж байгаа гэж харж байгаа шүү. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт бол ард түмний эсрэг хийсэн түүхэн гэмт хэрэг Монгол Улс түүхэндээ газар нутгаа ингэж алдаж байсан удаа байхгүй. Монголчууд “Газар бол улсын үндэс” гэсэн Үндсэн хуультай явж ирсэн. Газраа бусдад алдвал улс ч байхгүй, төр ч байхгүй. Гэтэл агуу их Хүн гүрнээс хойш Монголын түүхэнд анх удаа газар нутгаа гадныханд хуулиар өгөх замыг нээж өгч, улс орноо, ард түмнээ газар нутагүй болгосон Г.Занданшатар, У.Хүрэлсүх, Х.Баттулга нар түүхэн гэмт хэрэгтнүүд юм. Хүмүүс Ц.Элбэгдоржийг найман жил Ерөнхийлөгч хийсэн, хоёр удаа Ерөнхий сайд хийсэн гэдэг ч төрийг самарсан түүхэн гэмт хэрэгтэн гэдэг. Түүний хажууд тэнгэрт буцсан ч гэсэн О.Дашбалбар түүхэнд үлдэх гавьяатай, газар нутгаа хамгаалж явсан эх оронч гэж дурсагддаг. Түүн шиг үнэнийг хэлж байгаа эх орончид үеийн үед дурсагдаж үлдэнэ. Би үнэнийг хэллээ, үүнийгээ хэзээ ч зогсоохгүй.
Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин 2020.7.30 ПҮРЭВ № 145 (6370)
